نقش ویژه کتابخانه‌های عمومی برای مقابله با پیامدهای سالمندی جمعیت

 نشست تخصصی «سالمندشناسی برای کتابخانه‌های عمومی ایران» سه شنبه ۲۰ اردیبهشت با حضور مهدی رمضانی، دبیر کل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، سید یاقر میرعبداللهی، معاون برنامه‌ریزی پژوهش و فناوری اطلاعات نهاد و جمعی از مدیران کل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و همچنین جمعی از فعالان تشکل‌های صنفی فعال در حوزه سالمندان در کتابخانه مرکزی پارک شهر تهران برگزار شد.

در ابتدای این نشست سید باقر میرعبداللهی، ضمن خیرمقدم به حاضران و تقدیر از تدارک این برنامه، گفت: سالمندی یک مفهوم اثباتی است. وقتی از گروه‌های خاص صحبت می‌کنیم و سالمندان را ذیل این گروه جای می‌دهیم، ممکن است از این خاص‌بودن، تلقی ضعف و ناکارآمدی شود؛ چراکه بر حسب برخی مصداق‌هایی که در اطراف‌مان می‌بینیم، سالمندان معمولاً گروه‌های وابسته و مصرف‌کننده‌ محسوب می‌شوند و لذا با تعبیراتی نظیر «تکریم سالمندان» از آنها یاد می‌شود که ممکن است مفهوم اخلاقی «کمک به موجود ضعیف و از کارافتاده» از آن برداشت شود، اما در واقع سالمندان را مصداق نوعی از«آگاهی» بدانیم که تحقق آن در کتابخانه‌ها را رسالت نهاد کتابخانه‌ها می‌دانیم و البته این آگاهی بیش از آنکه مبتنی بر کتاب و کتابخوانی باشد، مبتنی بر تجربه برآمده از گذر عمر است. ما حتی در مورد معلولان، که خاص‌تر از گروه سالمندان هستند، این باور را داریم که معلولان ممکن است ظرفیت‌هایی داشته باشند که افراد سالم آن را ندارند.

وی افزود: اعتقاد به اثباتی‌بودن مفهوم سالمندی، تأثیر قاطع و سرنوشت‌سازی دارد بر خدماتی که در کتابخانه‌های عمومی ارائه می‌شود. فلسفه وجودی کتابخانه عمومی با وصف «عمومیت» در این‌جا خود را نشان می‌دهد و باعث می‌شود که ما به سالمندان فراتر از تکریم و گروه‌های خاص و فراتر از یک موقعیت اداری نگاه کنیم. نکته این است که همه آدم‌ها برای گریز از تنهایی‌ها، ترس‌ها و انزوا به منابع اطلاعاتی نیاز دارند و سالمندان بیشتر نیازمندند.

تاکید بر تبیین وجوه نظری ارائه خدمت به سالمندان در کتابخانه‌های عمومی

معاون برنامه‌ریزی پژوهش و فناوری اطلاعات نهاد با اشاره به انتشار کتاب «استاندارد خدمات کتابخانه‌های عمومی برای سالمندان» از سوی این معاونت گفت: کتابی که آقای دکتر محبوب و همکارانشان آن را فراهم آورده‌اند ـ اگرچه ممکن است به عنوان یک خواننده نکاتی در نقد آن داشته باشم ـ اما از نظر فنی، متنی است محکم و کارشده که تحریر و تحلیل آن قابل توجه است.

میرعبداللهی در ادامه به بیان نکاتی درباره استانداردسازی خدمات در کتابخانه‌های عمومی پرداخت و گفت: یک وجه مهم در بحث استاندارد و استانداردسازی مفهوم «سنت» است. توجه به این نکته مهم است که گاه سنت‌ها و ارزش‌های جهان‌شمول نیز در مقام اجرا دگرگون می‌شوند و شکل عوض می‌کنند. وقتی از جهانی‌شدن می‌گوییم مشخص است که منظور ما انضمام یک فرهنگ به شکل کامل و قاطع در یک فرهنگ دیگر نیست، بلکه هر فرهنگ باید انرژی‌های فرهنگی و اجتماعی خود را حفظ کند و از راه گفتگوی روشمند با فرهنگ‌های دیگر، خود را یه شکل زاینده‌ای معرفی کند. دلیل اینکه غرب (غرب فرهنگی) در مسیر توسعه قرار گرفت، نفی سنت‌های خود نبود، بلکه بازپرداخت و بازتعریف آنها به یک شمایل دیگر بود.

وی ادامه داد: نکته دیگری که ذیل مفهوم استانداردسازی برای سالمندان در کتابخانه‌های عمومی مطرح می‌شود خود «کتابدار» است. اگر سالمندان و معلولان را گروه خاص بدانیم، کتابداری که می خواهد به این گروه ویژه خدمات ارائه دهد حتماً باید کتابدار خاصی باشد و نباید خود را به فعالیت‌های معمول و مرسوم در کتابخانه محدود کند. تازه همه این استانداردها ـ در فرض رعایت آنها در کتابخانه ـ مربوط به خدمات درون کتابخانه است و آنچه که بیرون از کتابخانه اتفاق می‌افتد، بحث دیگری است و ضرورتی مضاعف دارد؛ چراکه ممکن است سالمند نتواند در کتابخانه حاضر شود.

میرعبداللهی در ادامه به کتاب «هنر پیرشدن» نوشته آرتور شوپنهاور اشاره کرد و گفت: شوپنهاور در این کتاب مفهوم پیری را به عنوان موضوعی انضمامی مطرح می‌کند و نتیجه می‌گیرد کمکی که فلسفه و کتابخوانی به سالمندان می‌کند این است که باعث می‌شود تفاسیر دم دستی و شایع از پیری و از کارافتادگی به چالش ‌کشیده شود.

اهتمام نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور برای ارائه خدمات به سالمندان

مهدی رمضانی، دبیرکل نهاد کتابخانه های عمومی کشور، طی سخنانی با ابراز خرسندی از حضور در این نشست گفت: باید تشکر کنم از زحمات جناب آقای مختارپور دبیرکل سابق نهاد و همچنین آقای متولیان معاون سابق برنامه‌ریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات که اقدامات مؤثری را در حوزه گروه‌های خاص آغاز کردند و پیش بردند. امروز نیز در دوره جدید مدیریت نهاد تلاش می‌شود بدون سر و صدا برای گروه های خاص کار انجام شود.

دبیر کل نهاد کتابخانه های عمومی کشور افزود: ما اساساً به لحاظ سیستمی، تخصیص بودجه و آنچه که به عنوان دستورالعمل اجرایی مطرح است، وظیفه ذاتی برای ورود به حوزه تأمین نیازهای فرهنگی نابینایان نداریم، اما در سال‌های اخیر نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور تنها مرکز فرهنگی بوده که برای نابینایان در حال کار و فعالیت است. بنیاد رودکی که در تولید کتاب‌های بریل فعالیت داشت عملاً تعطیل شد. همچنین در حوزه ناشنوایان، که از گروه‌های محروم در کشور هستند، نیز نهاد ۳۱ حوزه برای ارائه خدمت به این عزیزان در کتابخانه‌های عمومی استان‌های مختلف تشکیل داده است.

وی با اشاره به مقتضیات دوران سالمندی گفت: سالمندان به عنوان یک گروه خاصِ مورد توجه، موثر، پرتوان، اثربخش و با انباشت تجربه محسوب می‌شود و ما حاضریم با یک شبکه گسترده در سراسر کشور برای این عزیزان برنامه ها و اقداماتی را تعریف کنیم.

اعلام حمایت نهاد از تشکل‌های صنفی در حوزه سالمندان

رمضانی با تاکید بر لزوم توجه به اجرایی‌کردن اسناد تهیه‌شده در حوزه سالمندی گفت: امروز سازمان‌های مختلف پر از اسناد بالادستی است که زحمات بسیاری برای تهیه آنها کشیده‌ شده است، اما این اسناد باید به یک اقدام عملی پیوست شود که مقدمات این رویکرد در حوزه اجرایی فعالیت‌های ما دیده شده است. ما آمادگی خود را اعلام می‌کنیم که با مشارکت تشکل‌های صنفی در حوزه سالمندان، این کار را انجام دهیم؛ چرا که تشکل‌ها این ضرورت را بهتر درک می کنند و ما نیز در این میان نقش حمایت کننده را خواهیم داشت.

رمضانی تصریح کرد: ما همه آنچه را که در حوزه اجرا و ارائه خدمات فرهنگی به سالمندان در توان داریم به میان می‌آوریم و در بخش دولتی هم پیگیری‌های لازم را انجام خواهیم داد.

مهدی رمضانی با اشاره به نقش نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در تدوین نظام مسائل فرهنگی کشور گفت: ما می‌توانیم یکی از محورهای نظام مسائل فرهنگی کشور را موضوع سالمندی در نظر بگیریم؛ موضوعی که وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی از ما خواسته‌اند آن را تدوین و ارائه کنیم. از همکاران خود نیز انتظار دارم به یک برنامه ریزی دست پیدا کنیم و در نیمه دوم امسال شاهد اجرای این مسائل در کتابخانه های عمومی باشیم.

دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در ادامه سخنان خود از تشکل‌های صنفی فعال در حوزه سالمندان دعوت کرد که در جلسه دیگری به صورت جزئی به مسائل مختلف حوزه سالمندی و همکاری‌های مشترک در این حوزه بپردازند و ابراز امیدواری کرد این جلسه نقطه شروعی برای اتفاقات بزرگ فرهنگی در حوزه سالمندان باشد.

لزوم توجه ویژه مسئولان به نیازهای فرهنگی سالمندان

احمد دلبری، رئیس انجمن طب سالمندی ایران، با تقدیر از برگزاری این نشست گفت: از اقدامات ارزشمندی که نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در سال‌های اخیر در حوزه بازنشستگی و سالمندی انجام داده‌ تشکر می‌کنم و از طرف انجمن علمی سالمندشناسی و طب سالمندان کشور از شما عزیزان قدردانی می‌کنم. سالمندی از موضوعاتی است که می‌تواند هم به عنوان یک فرصت در نظر گرفته شود و هم ـ اگر تغییرات لازم برای این پدیده نوظهور اندیشیده نشود ـ می‌تواند تبدیل به یک چالش، بحران و سونامی در کشور شود.

وی افزود: امید زندگی در کشور ما، به پاس زحمات ارزشمند در حوزه های بهداشتی، درمانی، بیمه‌ای و رفاهی در سال‌های گذشته، در حدود ۷۵ و ۷۶ سال است که عدد قابل قبول و قابل تحسینی است، اما نباید دلخوش به این باشیم. جمعیت سالمندان ما در کشور در ۴۰ سال گذشته تقریباً دو برابر شده است. ۴۰ سال فرصت نیاز بود که جمعیت ۵ درصدی سالمندان، امروز به ۱۰ درصد برسد. اما اگر بخواهیم ترسیمی از جمعیت این قشر در آینده ارائه کنم و وضعیت خودمان را نسبت به دنیا بیان کنم، باید عرض کنم که در ۲۰ سال آینده جمعیت ۱۰ درصدی‌ سالمندان‎مان به ۲۰ درصد تبدیل می‌شود و در سال ۱۴۳۰ این عدد به بیش از ۳۰ درصد خواهد رسید.

احمد دلبری یادآور شد: ما تجربه بیش‌زایی دهه ۶۰ را پشت سر گذاشتیم. یادمان هست که با چه چالش‌هایی در ارتباط با بحث کودکان و جوانان روبرو بودیم. علی رغم همه فعالیت‌هایی که در این حوزه انجام شد، ما کارنامه موفقی از این جمعیت در دهه ۶۰ نداشتیم و بخشی از آسیب‌های اجتماعی که در حال حاضر در کشور داریم، ناشی از عدم مدیریت بهینه این جمعیت بوده است. علی‌رغم اینکه مدارس غیرانتفاعی، بنگاه های زودبازده اقتصادی، انواع و اقسام دانشگاه های روزانه و شبانه و حتی سازمان ملی جوانان تشکیل شد، اما آن‌گونه که شایسته این جمعیت بود نتوانستیم از این جمعیت توانا و شاخص توسعه استفاده کنیم.

تنهایی و انزوا؛ بزرگ‌ترین تهدید دوران سالمندی

رئیس انجمن طب سالمندی ایران  ادامه داد: ما قطعاً جمعیت زیادی از سالمندان را در آینده خواهیم داشت، بدون اینکه زیرساخت‌های مورد نیاز آنها را ایجاد کرده باشیم. گفته می‌شود مشکلات حوزه سالمندی ۵ تا ۶ برابر حوزه جوانان است.

وی در ادامه با اشاره به نمونه‌هایی از مشکلات و چالش‌های زیرساختی در حوزه سالمندان در کشور گفت: در برنامه سوم توسعه مقرر شده که شورای عالی سالمندی شکل بگیرد و سند ملی سالمندی نوشته شود. اما نوشتن سند ملی سالمندی در سال ۱۳۸۳ آغاز شده و دو سال پیش، بعد از حدود ۱۷ سال این سند آماده شده است، اما از برنامه‌های عملیاتی و اجرایی آن خبری نیست. اسناد بالادستی در حوزه سالمندان بسیار زیاد است و سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری به صراحت در موضوع خانواده و جمعیت به موضوع سالمندی اشاره کرده است.

دلبری با تقدیر از رویکرد نهاد کتابخانه های عمومی کشور در توجه به سالمندان، گفت: تهدید اصلی سالمندی کشور بیش از اینکه بحث سلامتی و فقر باشد، در حال حاضر موضوع تنهایی و انزوا است و قطعاً نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور می‌تواند در این موضوع نقش مهمی داشته باشد. باید به مسئولان نهاد دست‌مریزاد بگویم؛ کاری که شورای ملی سالمندی باید انجام دهد، شما بدون سر و صدا در حال انجام آن هستید.

این عضو کمیسیون فنی استاندارد کتابخانه‌های عمومی برای سالمندان، با اشاره به کتاب «استاندارد خدمات کتابخانه های عمومی برای سالمندان» گفت: از خواندن این کتاب بسیار لذت بردم. شورای ملی سالمندی هنوز نتوانسته چنین کتابی منتشر کند. اما شما در حوزه تخصصی خودتان در حوزه کتابخوانی یک کار مطالعاتی و پژوهش تطبیقی انجام دادید. شما دست گذاشتید روی بحث اصلی سالمندان؛ یعنی تهدید تنهایی و انزوای دوران سالمندی. همین که بتوانیم کتابخانه‌های عمومی را به عنوان پاتوق سالمندان معرفی کنیم، زمینه برای پرداخت به سایر نیازهای آنها نیز فراهم می‌شود. از اقدام بسیار ارزنده ای که برای جمعیت پیشکسوت، فرهیخته و بزرگ کشور انجام می‌دهید بسیار سپاسگزارم.

وی در پایان سخنان خود گفت: کتابخانه های عمومی در دنیای امروز بخشی از دانشگاه های نسل سوم هستند. یادگیری در این دانشگاه‌ها به معنای حضور در پاتوق‌ها و یادگیری تکنولوژی‌های جدید، توجه به نیازهای دوران سالمندی و کسب مهارت‌های لازم برای این دوران است. قطعاً می‌توان از ظرفیت بالای کتابخانه‌های عمومی کشور در این زمینه بسیار بهره‌مند شد. ما در حوزه سالمندی با فقر محتوایی روبرو هستیم و نیاز است که کتابخانه ها از لحاظ محتوایی نیز غنی شود.

ظرفیت ارائه خدمات مورد نیاز سالمندان در کتابخانه‌های عمومی

شروان شعاعی، پژوهشگر حوزه اپیدمیولوژی در این نشست گفت: بحث سالمندی یک بحث چندگانه است و بسیار خرسندم که همکاران پرتلاش نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور خود را مسئول دانستند و به بحث سالمندان ورود کردند. بنده ۲۷ سال در آسایشگاه کهریزک در بخش های مختلف مشغول فعالیت هستم که بخشی از آن فعالیت‌های فرهنگی بوده است. برخی آسایشگاه کهریزک را تَهِ دنیا می‌دانستند و یک زمانی افراد صرفاً به آنجا می‌آمدند تا انتهای زندگی خود را بگذرانند؛ اما امروز این مرکز به جایی برای زنده ماندن و زندگی کردن تبدیل شده است. کمیت زندگی چیزی است که چندان دست ما نیست، اما اینکه ما چگونه به زندگی کیفیت دهیم، موضوع مورد بحث ما است.

وی افزود: وقتی درباره کیفیت زندگی و مقوله سالمندی صحبت می‌کنیم، نمی‌توانیم ابعاد، اجتماعی، سلامت و فرهنگی را از همدیگر جدا کنیم. البته این موضوع تنها به سالمندان آسایشگاه کهریزک محدود نمی‌شود و سایر سالمندان جامعه نیز در مباحث فرهنگی و کتابخانه ای، فصل مشترکی با گفتگوهای ما خواهند داشت.

وی با بیان نمونه هایی از نیازهای سالمندان و خدمات ارائه شده به این گروه در کشورهای پیشرفته دنیا گفت: می‌توان بسیاری از خدماتی که سالمندان ما به آنها نیاز دارند در یک کتابخانه تجمیع کرد. حتی به نظر من یک کتابخانه از خود خانه سالمندی در انجام این کار موفق تر خواهد بود. کتابخانه‌ها می‌توانند نقش بسیار مهمی در ایجاد شناخت نسبت به سالمندان و نحوه برخورد جامعه با این گروه ارائه کند.

باستانی، مسئول فرهنگی آسایشگاه سالمندان کهریزک با ارائه گزارش مختصری از فعالیت‌های فرهنگی در این مرکز گفت: ما در آسایشگاه خیریه کهریزک حدود ۱۷۵۰ معلول و سالمند و بیمار مبتلا به ام اس را نگهداری می‌کنیم و تلاش می‌کنیم کیفیت زندگی افراد در این آسایشگاه را ارتقا دهیم. در واقع ما به سالمندانی که به این مرکز مراجعه می‌کنند می‌گوییم که زندگی در اینجا یک فرصت و زندگی دوباره به شما هدیه می‌دهد. ما کتاب‌ها و مجلات مختلف را ۲با در هفته به تناسب شرایط افراد در قالب کتاب فیزیکی و کتاب صوتی در اختیار سالمندان قرار می‌دهیم.

وی افزود: کتابخانه آسایشگاه خیریه کهریزک از سال ۱۳۸۷ آغاز به کار کرده و با کتاب‌های اهدایی کار را شروع کردیم و امروز ۱۷ هزار جلد کتاب، ۶۸۰ حلقه فیلم و ۲۵۰۰ سی دی گویا داریم. علاوه بر آن، تعداد از اعضای کتابخانه ما ۴۷۵ نفر هستند که شامل سالمندان، معلولان و بیماران ام اس، کارکنان مشغول خدمت و بازنشسته و همچنین نیکوکاران می‌شوند. در یک سال گذشته تعداد ۳۴۲۰ کتاب به سالمندان و معلولان ارائه کرده‌ایم.

معصومه یعقوبی، مسئول کتابخانه عمومی شهید چمران نیز در این نشست در سخنان کوتاهی گفت: هر هزینه‌ای که برای سالمندان انجام می‌دهیم، در واقع برداشتن یک گام برای خودمان است؛ چرا که رسیدن به دوران سالمندی سرانجامی است که انتظار همه ما را می‌کشد. در کنار این موضوع، حضور سالمندان در کتابخانه یک برکت و نعمت مضاعف در کتابخانه است. سالمندان به نوبه خود دارای انرژی ویژه‌ای هستند و در کتابخانه می‌توانیم از همکاری و همراهی آنها استفاده کنیم. برخی از سالمندان در کتابخانه شهید چمران آمادگی خود را برای این موضوع اعلام کرده‌اند.

وی افزود: ما به عنوان کتابدار باید رسالت حرفه‌ای خود را محدود به عضوگیری و امانت منابع نکنیم و طوری برنامه‌ریزی کنیم که برخی خدمات کتابخانه‌ای را بیرون از کتابخانه و در محیط‌هایی مانند آسایشگاه کهریزک ارائه کنیم.

لزوم آمادگی برای مقابله با پیامدهای سالمندی جمعیت

حسام‌الدین علامه، رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور در ادامه این نشست، با اشاره به آمارها و چالش‌های حوزه سالمندی در کشور گفت: کشور ما مانند کشورهای دیگر با افزایش جمعیت سالمندی روبرو بوده است؛ اما کشورهای پیشرفته این گذار جمعیت سالمندان از ۱۰ به ۲۰ درصد را در طی هشتاد سال تجربه کرده‌اند، اما در ایران این گذار در مدت زمان بسیار کمی (از سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۲۰) طی خواهیم کرد، در حالی که زیرساخت‌های لازم در این زمینه در ایران وجود ندارد. ما در قسمت بهداشت عمومی، واکسیناسیون، سلامت مادر و کودک و همچنین تغذیه وضعیت خوبی داشتیم، اما واقعیت این است که زیرساخت های کشور برای مواجهه با پیامدهای سالمندی آماده نیست.