بسمه تعالی
وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی
سازمان بهزیستی کشور
مقدمه:
رسول اکرم (ص) می فرماید:
” فرد سالخورده در میان خانواده اش همچون پیامبر در میان امتش می باشد “
امام سجاد (ع) حق سالمندان را بر دیگران چنین بیان فرموده اند:
“حق سالخورده این است که حرمت پیری اش را نگه داشته و در کارها او را مقدّم بداری. در اختلافات، [خصمانه] با او رو به رو نشوی. در راه رفتن، بر او سبقت نگیری و پیشاپیش او راه نروی. نادانش نشماری و اگر رفتار جاهلانه ای کرد، تحمل کنی. به مقتضای سوابق مسلمانی و سالمندی، احترامش کنی که حق سن و سال نیز چون حق اسلام است”
هرچند سالمندی فرآیند مداومی در زندگی انسان است، ولی اینکه دقیقا از چه سنی آغاز می شود و چه وقت می توان فردی را سالخورده تلقی نمود دقیقا مشخص نمی باشد! چرا که هرکس ممکن است در سن خاصی پیر شود، به طوری که برخی افراد در سنین نسبتا جوانی پیر میشوند و بعضی تا دیر زمانی جوان می مانند.
سیر پیر شدن یک فرد منحصر به خود اوست و شدیدا تحت تاثیر کنش بین عوامل ژنتیکی و محیطی می باشد. سن تاریخی که بر اساس سنوات سنجیده می شود و سن فیزیولوژیکی که بر اساس ظرفیت عملکردی تعیینمی گردد همیشه بر هم منطبق نیستند. یک فرد ممکن است نسبت به سن خود جوانتر یا پیرتر به نظر آید و امکان دارد نسبت به سن خود ظرفیتهای عملکردی بیشتر یا کمتری داشته باشد.
در حالیکه پیری یک پدیده طبیعی بوده و به تنهایی باعث بروز بیماری نمی شود اما ارتباط بین پیری و بیماری رابطه ای شناخته شده است. در واقع میزان مرگ ناشی از تمام بیماریهای مهم با افزایش سن زیاد می شود و علت این امر بیشتر مربوط به کاهش توانایی افراد سالخورده در پاسخدهی به فشار خارجی می باشد.
در اغلب جوامع شهری، مرز قراردادی ۶۰ سال سن، یعنی زمانی که فرد از خدمت باز نشسته میشود، آغاز سالمندی را نشان میدهد. به همین دلیل افراد ۶۰ ساله و بالاتر به عنوان سالمندان یک کشور شناخته میشوند. اگر چه در بعضی منابع دیگر، ۶۵ سالگی به عنوان مرز مشخص کننده در نظر گرفته شده است.
رشد جمعیت سالمندان جهان در حال حاضر حدود۲٫۴ در صد در سال محاسبه شده است که به وضوح، بیشتر از نرخ رشد کلّی جمعیت(۱٫۷ درصد) می باشد. حدود ۶۰۰ میلیون نفر افراد سالخورده در کلّ جهان و حدود ۱۶۵ میلیون نفر در کشورهای توسعه یافته، زندگی می کنند و بر اساس تخمین های موجود، این ارقام تا سال ۲۰۲۵ میلادی به ترتیب به حدود ۱۲۰۰ و ۲۵۶ میلیون نفر افزایش خواهد یافت.
سازمان بهداشت جهانی افراد را بر اساس گروههای زیر طبقه بندی کرده است:
بر اساس منابع علمی جمعیت، زمانی که ۸% جمعیت را افراد ۶۵ سال و بالاتر و یا ۱۲% جمعیت را افراد ۶۰ سال و بالاتر تشکیل می دهد پدیده سالمندی در جمعیت استقرار می یابد.
تغییرات جمعیت سالمندی در ایران:
درصد جمعیت سالمندی کشور طی ۳۰ سال (۱۳۵۵ الی ۱۳۸۵) از ۵٫۲ به ۷٫۳ درصد رسیده است و تا حدود ۴۰ سال آینده درصورت حفظ و رعایت تنظیم خانواده به ۲۵ درصد خواهد رسید.
در عین حال متوسط سن جمعیت کشور در عرض ۳۰ سال از ۱۷٫۴ به ۲۱٫۷ رسیده است.
سالمند شدن شهروندان یک جامعه همواره یک چالش و شاخص منفی محسوب نمی شود بلکه از سوی دیگر نمودار افزایش امید به زندگی در آن جامعه می باشد. بعنوان مثال امید به زندگی در کشورهایی نظیر ژاپن و فرانسه بیش از ۸۰ سال و امید به زندگی در پند کشور آفریقایی ۴۰ سال است و این شاخص در کشور ۷۲ سال برای مردان و ۷۳ سال برای زنان می باشد. افزایش درصد سالمندی در کشورهای پیشرفته طی ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال رخ داده است در حالیکه در کشورهای در حال توسعه نظیر ایران، این فرآیند در ۳۰ تا ۴۰ سال رخ خواهد داد و توجه به این نکته مستلزم اتخاذ راهکار های علمی و عملی جهت حفظ سلامت جسمی، روانی و اجتماعی سالمندان و ایجاد امکان برخورداری جامعه از نیروی سالمندان در روند توسعه می باشد .
آنچه که حائز اهمیت بسیار است زمینه سازی برای وصول به امید به زندگی فعال می باشد یعنی سالمند دارای توانمندی بوده و از زندگی پویای خود لذت ببرد.
در تحقیقات انجان شده بیشترین مشکل عنوان شده از سوی سالمندان مسئله سلامت و گذران اوقات فراغت آنان است که بایستی در این زمینه برنامه های مدونی به مرحله اجرا در آید.
مشخصات جمعیت شناختی سالمندان در سال ۱۳۸۵:
تعداد افراد بالای ۶۰ سال کشور که طبق تعریف در گروه سالمندان طبقه بندی می شوند ۵۱۲۱۰۴۳ نفر ( ۷٫۲۶ درصد جمعیت کشور) شامل ۲۶۵۴۸۳۳ نفر مرد (۷٫۴ درصد جمعیت مردان و ۵۱٫۸ درصد جمعیت سالمند) و ۲۴۶۶۲۱۰ نفر زن(۷٫۱۲ درصد جمعیت زنان و۴۸٫۱ درصد جمعیت سالمند) می باشند.
استان گیلان با ۱۰٫۱ درصد از بالاترین درصد جمعیت سالمندان برخوردار بوده و کمترین درصد جمعیت سالمندان در استان سیستان و بلوچستان با ۴٫۳۷ درصد دیده می شود.
وضعیت سکونت:
در ایران ۸۶٫۱ درصد سالمندان، با همسر یا همسر و فرزندان خود زندگی نموده ، ۲۲٫۹درصد با فرزندان و ۷٫۳درصد در تنهائی به سر می برند و نسبت سالمندان تنها در زنان، ۱۲٫۸ درصد و در مردان سالخورده، ۲٫۵ درصد بوده و تنها عده بسیار کمی از آنان(۱۰ تا ۱۲ هزار نفر) ساکن خانه سالمندان می باشند.
۸۵٫۹ درصد مردان سالمند و ۷۲٫۹ درصد زنان سالمند در منازل ملکی زندگی میکنند. ۱۶٫۳ درصد از زنان سالمند نزد فرزندان و اقوام و ۴٫۴ درصد از مردان سالمند درخانههای استیجاریـ رهنی زندگی میکنند؛ در کل میتوان اینگونه نتیجهگیری کرد که ۷۹٫۹ درصد از سالمندان در خانههای ملکی و ۹٫۹ درصد آنها نزد فرزندان و اقوام خود زندگی میکنند.
وضعیت تحصیلات:
درسال ۱۳۷۵ میزان باسوادی سالمندان درمقایسه با تعداد آن درسال ۱۳۶۵ با ۶ درصد افزایش به حدود ۲۳ درصد رسیده است . میزان باسوادی سالمندان مناطق شهری در سال ۱۳۷۵ بیش از سه برابر مناطق روستایی بوده است.
بالاتر بودن امکانات آموزشی سالهای قبل در نقاط شهری می تواند یکی از علل این افزایش باشد . همچنین میزان باسوادی دربین مردان سالمند حدود ۸/۲ برابر زنان سالمند می باشد. درسال ۱۳۷۵ حدود ۹۸ درصد اززنان سالمند روستایی بی سواد بوده اند . این نسبت برای زنان سالمند مناطق شهری ۸۱ درصد بوده است.
وضعیت رفاهی:
در یک مطالعه خوشه ای درسال ۸۸ مشخص شد که :۷۵ درصد از سالمندان، تحت پوشش نهادها و موسسات حمایتی نمیباشند و ۲۲ درصد از سالمندان تحت پوشش این نهادها میباشند؛ همچنین از کل افرادِ تحت پوشش نهادها و موسسات حمایتی، ۵۰ درصد تحت پوشش طرح شهید رجایی، ۲۹ درصد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی و ۱۳٫۱ درصد تحت پوشش سازمان بهزیستی بوده اند. ۷٫۹ درصد نیز تحت پوشش سایر نهادها از جمله موسسات خیریه، بیمارستان و … میباشند.
اکثر سالمندان (۸۰ درصد) تحت پوشش بیمهی درمانی بوده و از این تعداد ۳۵٫۱ درصد تحت پوشش بیمه خدمات درمانی، ۶٫۵ درصد تحت پوشش بیمه نیروهای مسلح و ۱۶٫۷ درصد تحت پوشش سایر بیمههای درمانی میباشند.
قابل ذکر است که ۱۷ درصد از سالمندان تحت پوشش هیچ نوع بیمهی درمانی نبودند.
از کل سالمندانی که تحت پوشش بیمههای پایههستند،۱۶٫۲ درصد آنها تحت پوشش بیمه مکمل هستند و ۸۳٫۱ درصد آنها تحت پوشش بیمه مکمل نمیباشند.
بر اساس گزارش دفتر فناوری سازمان تعداد ۱۵۳۶۷۳ نفر سالمند تحت پوشش خدمات مختلف توانبخشی ، اجتماعی و پیشگیری سازمان بهزیستی قرار دارند.
از این تعداد ۷۵۲۹۵ نفر زن و ۷۸۳۷۸ نفر مرد بوده و تعداد ۷۷۹۸۷ نفر (۵۰٫۷ درصد) تحت پوشش خدمات امور اجتماعی ، ۷۳۴۳۸ نفر (۴۷٫۷ ) تحت پوشش خدمات امور توانبخشی و ۲۲۴۸ نفر (۱٫۴) تحت پوشش خدمات امور پیشگیری قرار دارند.
جمعا تعداد ۱۸۳۲۸ نفر (۱۱٫۹ درصد) از سالمندان تحت پوشش در پشت نوبت دریافت خدمات قرار گرفته اند که سهم امور اجتماعی ۸۵۷۹ (۴۶٫۸ درصد)نفر ، سهم امور توانبخشی ۹۶۲۴ نفر(۵۲٫۵ درصد) و سهم امورپیشگیری ۱۲۵ نفر (۰٫۶ درصد) می باشد.
رضایت از زندگی:
از سالمندان سئوال شده است که :«آیا از زندگی خود رضایت دارید؟» ؛ ۶۷٫۲ درصد اظهار کردهاند که از زندگی خود به میزان متوسط و زیادی رضایت دارند و ۱۹٫۹ درصد نیز عنوان کردهاند که از زندگی خود به میزان کم و خیلی کم رضایت دارند.
اوقات فراغت:
۳۹٫۵ درصد از سالمندان اوقات فراغت خود را از طریقِ مصاحبت با همکاران، دوستان، تفریح و رفتن به پارک، ۷٫۷ درصد از طریق سرگرم کردن در منزل، ۶٫۶ درصد استفاده از صدا و سیما، ۶٫۱ درصد عبادت و زیارت، ۵٫۸ درصد خانه داری، ۵٫۴ درصد استراحت و خواب، ….. سپری میکنند و تنها ۱٫۱ درصد برای گذران اوقات فراغت خود به مسافرت میروند.
شاخص سلامت عمومی (GHQ):
در مطالعه سال ۱۳۸۸ که توسط سازمان بهزیستی بر روی نمونه خوشه ای سالمندان کشور به انجام رسید:
درصد سالمندانی که نمره سلامت عمومی آنها برابر با ۵ یا بیشتر از آن است، ۳۷ درصد میباشد یعنی ۳۷ درصد سالمندان به احتمال زیاد دچار اختلالات سلامت روان هستند.
خدمات مبتنی برجامعه موردنیاز افراد سالمند:
بدیهی است که بسیاری از این خدمات با جلب مشارکت سالمندان ، اعضاء خانواده ها و افراد داوطلب و خیر در کنار حمایتها و مساعدتهای مالی و فنی دولت امکان پذیر می باشد.
طرح ایجاد بنیادهای فرزانگان در کشور پاسخی است به این نیاز روز افزون که حفظ سلامت و توانمند سازی سالمندان را از طریق مبتنی بر جامعه و مشارکت همگانی مد نظر قرار داده است.
بخشی از اهداف مذکور از طریق ارائه آموزش صحیح روش زندگی به سالمندان و سایر افراد جامعه محقق می گردد.
گروه سالمندان طبقه متوسط مایلند در زمینه هاى اجتماعی مشارکت داشته باشند.
به نظرمى رسد آنها با اشتیاق تمام مایل هستند که جامعه درزمینه هاى اجتماعی و اقتصادی از تجربه هایشان بهره مندشود،درغیراینصورت احساس پوچی و بطالت بر زندگیشان سایه مى افکندوهرروزمشکل خودراپیچیده تراحساس مى کنند.
زندگی سالم در گرو شاد زیستن است کشورما با جمعیتی بالغ بر۷۰ میلیون که بخش زیادی از آن را قشر جوان تشکیل میدهند، وحدود ۸ درصد آن را سالمندان تشکیل میدهند باید رتبهای بسیار بالا در زمینه شور و نشاط اجتماعی باشد چرا که قشر جوان در هر کشور نشان از پویایی، حرکت و نشاط است. متأسفانه زمانی که صحبت از نشاط و شادی در جامعه به میان میآید، بعضی از افکار و ذهنهای پریشان تعاریف اشتباهی از جمله رقص و پایکوبی برای نشاط در جامعه ارائه میکنند که این موضوع و نداشتن یک تعریف واحد برای آشنایی مردم با مفهوم نشاط، مشکل را دو چندان کرده است.
در صورتی که منظور از نشاط در جامعه آرامش فکری به دور از هرگونه دغدغه اضافه یا افکار پریشان در بین مردم است که آسیبهای اجتماعی و هیاهوی زندگی شهری باعث شده است. امروزه نشاط اجتماعی یکی از مهمترین نیازهای جوامع بشری است.
این امر در شهرهای بزرگ کمتر دیده میشود، چرا که شهروندان بویژه ساکنان کلانشهرها، نه تنها فرصت کمتری برای اندیشیدن بهخودشان و نیازهایشان دارند بلکه دراین میان از سالمندان در خانواده نیز غافل میباشند همچنین در اغلب جاها از لحاظ فضاهای عمومی و فرصتهای نشاطآور محدودیت وجود دارد و این فضاها گسترده و به طور عادلانه در همه شهر پراکنده نشده است و شهروندان برای دسترسی به این فضاها مشکلاتی دارند و این عوامل موجب افزایش استرس و اضطراب میشود. اگر محیط نشاطآور باشد افراد احساس نشاط و آرامش میکنند و آن را درک میکنند. هر چه امنیت کمتر باشد و نظم و روال عادی زندگی به مخاطره بیفتد تصمیمگیری و سلامت روان کاهش مییابد.
ایجاد نشاط در جامعه با استفاده از ابزارهای مختلف بویژه ارتقاءکیفیت مبلمان شهری، احداث پارکهای تخصصی مجتمعهای فرهنگی ورزشی در سطح شهر از جمله مجموعهای ویژه سالمندان، پارک خانواده یا بانوان و احداث واحدهای ورزشی، میتواند عاملی برای ایجاد روحیه نشاط و شادابی در بین اقشار مختلف مردم بویژه سالمندان وجوانان باشد
سالمندی دوره کمال وپویایی وبلندای زندگی هرانسانی است جایی که با انبوهی ازتجربه می توان به گذشته ،امروز ،فردا نگاه کرد سالهایی که به دلیل داشتن تجربه می تواند بهترین کارآیی را داشته باشد البته اگر خانواده ها این توانمندی سالمندان را درمیان خود باور کنند سالمندان افرادی صبور ،ملایم بوده واین صبر وملایمت است که نقش وتفاوتهای آنها را با سایرسنین آشکار می سازد خردمندی وموشکافی که تجربه وعلم به آنان آموخته است تاچگونه وچه هنگام رفتار کنند وبا مسائل برخورد نمایند.
البته در سوی دیگر غبار خستگی های زمان بر چهره آنان نقش بسته، آنان کسانی هستند که میخواهند فارغ از هر هیاهو وشتابزدگی به خود وبه زندگی دیگران بیاندیشند خوشبختانه درکشور ما باتوجه به تاکید دین مبین اسلام برمحرومیت زدایی ودستگیری از نیازمندان وسالمندان ونیز فرهنگ غنی ملی ورویکردهای نظام به سوی توسعه ،عدالت اجتماعی ورفع فقروبیماری وناتوانی جهت گیری فراوان شده است
سالمندان از زمره گروههای خاص بوده که نیازمند برنامه ریزی بوده وباتوجه به رشد فزاینده جهت افزایش امید به زندگی ،ارتقا کیفیت زندگی ومشارکت درروند توسعه جامعه از خواسته های به حق آنان می باشد. .درمکتب اسلام توصیه های فراوانی درخصوص تکریم وبزرگداشت سالمندان گردیده بطوریکه وجود سالمند را در هرخانه ای مایه خیر و برکت دانسته است ،
با جامعه شاداب و با نشاط می توان به اهداف مهم در حوزه های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و… دست یافت و تصمیم گیران جامعه همواره می تواننداز آن به عنوان یک فرصت بهینه استفاده نمایند. آنچه مسلم می نماید این است که اگر جامعه ای خواستار توسعه وپیشرفت می باشد، لازمه آن داشتن جامعه ای با نشاط و شاداباست و زمانی می توان به کمال نشاط اجتماعی رسید که تمامی آحاد مردم با نشاط و شادابباشند.
سازمان بهزیستی بعنوان تنها سازمان دولتی متولی امور معلولین ونیازمندان ،زنان بی سرپرست ،کودکان بی سرپرست وسالمندان …است وهمچنین بعنوان دبیر شورای ملی سالمندان ، وظیفه هماهنگی فعالیتهای مرتبط با سالمندان را به عهده داردو از طرف دیگر باتوجه به آنچه در ماده ۲ قانون جامع حمایت از حقوق معلولین برعهده دارد از سازمانهای مسئول در پیگیری امر مناسب سازی فضای شهری بودهو بطور مکرر اعلام نموده که مبلمان شهری ومناسب سازی فضای فیزیکی در جامعه ، مناسب معلولین وسالمندان و….نمیباشد.
بدیهی است که عدم وجود این فضاها اکثرا” از حضور آنان در فعالیتها وبرنامه های فرهنگی واوقات فراغت کاسته است و باتوجه به آنچه بیان شد سازمان بهزیستی در نظر دارد با استفاده از پتانسیل سالمندان فرهیخته جامعه وبا تشویق وترغیب مراکز وبخشهای غیر دولتی وهمچنین فضا ها وابنیه های موجود در استانها نسبت به راه اندازی موسسه های خیریه فرهنگی وورزشی ویژه سالمندان اقدام نماید.
راه اندازی بنیاد فرزانگان یا به عبارت دیگر موسسه مردمی فرهنگی ،هنری و ورزشی سالمندان
ایجاد روحیه شاداب و پرنشاط درسالمندان و ایجاد زمینه پر کردن اوقات فراغت و در نتیجه ارتقاء سلامت جسمی ، روانی ، اجتماعی ومعنوی آنان
۱- تکریم جایگاه سالمندان
۲-ارتقاء کیفیت سلامت جسمی ، روانی ، اجتماعی و معنوی سالمندان
۳ – فراهم نمودن زمینه تعامل عاطفی و روانی سالمندان با
۴ – خانواده و جامعه
۵-فراهم سازی زمینه های نشاط وشوراجتماعی
۶- ایجادفضای مناسب برای حضورو مشارکت خانواده های سالمندان در عرصه مراقبت و توانمندسازی سالمندان
۷-ترویج روحیه شادی وانبساط خاطردر سالمندان
۸-برنامه ریزی برای گذراندن اوقات فراغت سالمندان
۹-تقویت هویت فرهنگی وسالمسازی بسترفرهنگی وهنری
۱۰-آموزشهای هنری وفرهنگی و تقویت روحیه خودباوری
۱۱- خارج نمودن سالمندان از انزوای اجتماعی و تشویق به فعالیت در مشارکتهای اجتماعی، فرهنگی واقتصادی
۱- حوزه فرهنگی و آموزشی:
شامل: سواد آموزی ، تحصیل پایه و تکمیلی ، نویسندگی ، شعر و ادبیات ، تاریخ ، کتابخوانی ،…..
۲- حوزه مذهبی:
شامل: قرآن ، تفسیر ، ادعیه ، مناسبتها ، سخنرانی ، مداحی ، زیارت ، …..
۳- حوزه هنری:
شامل: سینما ، تئاتر ، خوشنویسی ، موسیقی ، صنایع دستی ، …….
۴- حوزه ورزش و تربیت بدنی:
شامل: ورزش همگانی ، ورزش قهرمانی پیش کسوتان ، اردوها ی ورزشی ، ……
۵- حوزه اوقات فراغت و تفریح:
شامل: گردشگری مذهبی و سیاحتی ، مسابقات ، خنده درمانی ، ……..
۶- حوزه تربیتی:
شامل: انتقال تجارب به نسل های بعدی ، حضور در مهدهای کودک ، ……
۷- حوزه فعالیتهای داوطلبانه و اشتغال:
شامل: استفاده از مشاوره سالمندان ، حضور سالمندان در فعالیتهای داوطلبانه اجتماعی ، مهارت افزایی ، کاریابی ، راه اندازی فروشگاهها ی خوداشتغالی ،……..
۸- حوزه پایش سلامت:
شامل: کلینیک پزشکی و دندانپزشکی ، فیزیوتراپی و کاردرمانی ، مشاوره روانشناختی،غربالگری سلامت ، آموزش حفظ سلامت و مراقبت شخصی ، ……
۱- فرهنگ سازی از طریق صدا و سیمای محلی و رسانه های نوشتاری در جامعه
۲- استفاده از ظرفیتهای شورای ملی سالمندان در استانها با هماهنگی استانداریها
۳- جلب حمایت و مشارکت ادارات بازنشستگی کشوری و لشگری ، کانونهای بازنشستگان، نهادهای مردمی و خیریه مربوطه، اصناف ، افراد نیکوکار و مراکز غیر دولتی سالمندان
۴- ادارات کل بهزیستی استانها موظفندضمن تدوین وتصویب اساسنامه مدون، ازپتانسیل، تجربه ومدیریت بازنشستگان وسالمندان دراداره اینگونه مراکز استفاده نمایند
۵- اعلام جزئیات مراتب راه اندازی بنیادهای مربوطه به دبیرخانه شورای ملی سالمندان وهماهنگی دبیرخانه بادبیرخانه ماده ۲۶ ومعاونت توانبخشی جهت انجام بررسیهای لازم وصدورمجوزبه استان
۶- ادارات کل بهزیستی استانها موظف میباشند پس ازبررسی امکانات وفضاهای خوداعم ازملکی ،اهدایی،وقفی،واگذاری ،… نسبت به اعلام فضای مناسب خود به دفترمهندسی سازمان اقدام نمایند
۷- درصورت عدم امکان تامین فضای مناسب ، مدیران محترم استانها میتواننداقدام به رایزنیهای لازم جهت تامین فضا ازطریق استانداری، شهرداری، سازمان راه و شهرسازی و…نمایند .
۸- دفترفنی مهندسی بهزیستی کشورمیبایست نسبت به مشاوره بامهندسین معماری و شهرسازی درخصوص تهیه طرحهای تیپ بنیاد جهت کلیه استانها اقدام نماید .
۹- بهزیستی استانها میبایست راه اندازی مجموعه رادربهترین موقعیت ازنظرآب وهوایی ودسترسی راحت سالمندان وجامعه هدف درنظرداشته باشند .
علاوه برجذب حمایتهای مالی ازسوی سازمان بهزیستی کشور، بهزیستی استانها موظف به اطلاع رسانی درسطح جامعه ودعوت از نهادهای دولتی و غیر دولتی مرتبط وخیرین جهت مشارکت دراین امرمهم می باشند.