بحران سالمندان فقیر در آینده ای نه چندان دور/سالمندانی که مجبورند تا آخر عمر کار کنند

بازنشستگی در سوئد، پرتغال، نروژ، ایتالیا، یونان و اتریش با ۶۲ سال

سن رسمی بازنشستگی در ایران؛ ۶۰سال و میانگین سن بازنشستگی ۵۱.۵سال است. سن رسمی بازنشستگی در چین و ترکیه روی ۶۰سالگی ایستاده. فرانسه و نروژه ۶۲سالگی را برای بازنشستگی انتخاب کرده‌اند در حالی که این سن در برزیل ۶۵ سال و در آلمان ۶۵.۸سال تعیین شده است. ۶۶سال قانون سن بازنشستگی انگلیس است. البته بازنشسته شدن در آمریکا کمی دیرتر اتفاق می‌افتد یعنی در ۶۶.۳سالگی.

طبق گزارش سازمان همکاری توسعه و اقتصادی، سن بازنشستگی پیش از موعد برای مردان، از ۵۹ سال در لیتوانی تا ۶۳.۷ سال در آلمان متغیر است. این سن برای زنان در بازه ۵۸ سال در لیتوانی تا ۶۳.۷سال در آلمان قرار دارد. در فرانسه، سن بازنشستگی پیش از موعد فعلی برای مردان و زنان ۶۲ سال است. درواقع، ۶۲ سال تقریبا در نیمی از کشورها از جمله سوئد، پرتغال، نروژ، ایتالیا، یونان و اتریش اجرایی می‌شود.

سال بالاترین سن بازنشستگی؛ ۷۴سال برای دانمارکی‌ها

اما در ایران؛ بازنشستگی پیش از موعد، بدون در نظر گرفتن حداقل سن و تنها بر پایه کسب حداقل ۲۰ سال سابقه کار متوالی در مشاغل سخت و زیان‌آور اجرا می‌شود. طبق قوانین مردان ۶۰ ساله و زنان ۵۵ ساله با داشتن حداقل ۲۰ سال سابقه پرداخت حق بیمه بازنشسته شوند، البته سن بازنشستگی اجباری در ایران ۶۵ سال است.

مطابق ارزیابی سازمان همکاری توسعه و اقتصادی، مردان شاغل در کشورهای عضو این سازمان در سال ۱۹۷۰ انتظار داشتند به‌طور متوسط ۱۲ سال پس از بازنشستگی، فوت کنند این در حالی است که امید به زندگی پس از خروج از بازار کار در سال ۲۰۲۰ به ۱۹.۵ سال رسیده است. بر این اساس پیش‌بینی شده تا سال ۲۰۶۰ به‌طور متوسط ۲سال به سن بازنشستگی در کشورهای عضو سازمان همکاری توسعه و اقتصادی اضافه شود. در میان کشورهای عضو، دانمارک با ۷۴ سال بالاترین سن بازنشستگی را برای مردان و زنان خواهد داشت. در اتحادیه اروپا هم پیش‌بینی می‌شود متوسط سن بازنشستگی تا سال ۲۰۶۰برای مردان به ۶۶.۱ سال و برای زنان ۶۵.۹ سال برسد.

بیشتر از یک‌سوم بازنشستگان تامین اجتماعی حداقل‌بگیر هستند؛ یعنی باید با ۴میلیون و ۲۰۰هزار تومان در یک‌ماه زندگی کنند. رقمی که «دهقان‌کیا» در شهریور ۱۴۰۰ از آن گفته بود و در همان برهه بررسی‌ها نشان داده بود این دریافتی تنها فقط کفاف ۱۰روز از ماه را می‌دهد و این یعنی بازنشسته‌ها برای ۲۰روز باقی مانده با کسری روبه‎‌رو هستند. کسری که بازنشستگان را مجبور به ورود دوباره به بازار کار می‌کند.

چاره چیست تا زنده‌ام کار می‌کنم

در مرز ۷۰سالگی هنوز با آفتاب در شروع روز رقابت دارد: «آفتاب نزده می‌زنم بیرون.» مجبور به ساعت‌ها کار در مغازه‌ای است تا زورش به چرخ زندگی بچربد: «از دوران کاریم بیشتر کار می‌کنم.» به وقت ظهر سری به خانه می‌زند برای استراحت یکی دوساعته: «دوباره می‌زنم بیرون تا بوق سگ. مغازه یک بنده‌ خدایی کار می‌کنم. درواقع سَر پیری شاگردی می‌کنم.» خنده‌اش نصف‌ونیمه بر لبش مات می‌شود.

قد بلند، هیکل ترکه‌ای‌ و موهای یکدست سفیدش، نشان از جوانی رشید و خوش‌هیکل در سال‌های دور دارد: «پیر شدیم و نفهمیدیم زندگی یعنی چی!» به وقت دلتنگی از دنیا، تارش را دست می‌گیرد و می‌نوازد برای گلایه از روزگاری که با او سرناسازگاری داشته تا به امروز: «پدرجان ۶۹ساله شدم و جمعه‌ها هم کار می‌کنم، این ستم نیست؟»

بازنشسته یکی از ارگان‌های دولتی است: «چهار تا بچه با همین حقوق کارمندی بزرگ کردم و فرستادم دانشگاه.» یکی از دخترها عروس شهری دور شده نزدیک به سیاتل: «دو تا از پسرهام فوق‌لیسانس دارند و بیکار مانده‌اند گوشه خانه.» پسرها به هر دری زده‌اند برای فرار از بیکاری، گزینه نهایی برایشان اسنپ بوده: «دخترم، اینها جوان امروزی‌اند با آرزوها و رویاهای مخصوص خودشان.» آرزوهایی که محقق نشده‌اند تا یأس پیروز میدان زندگی‌شان باشد: «پدر که باشی تا وقت مرگ باید به بچه‌هایت فکر کنی، چاره چیست تا زنده‌ام کار می‌کنم بعد از آن هم خدا بزرگ است. ان‌شاءالله زندگی به کام‌شان بچرخد.»

بازنشستهِ‌ کارمند!

تمام عصبانیتش را سَر دنده و کِلاج خالی می‌کند. دنده پراید پیر هم از سر لجبازی سرجایش جاگیر نمی‌شود تا «محمد» بیش از دقایق قبل عصبانی شود. موهایش عقب‌نشینی کرده‌اند و باریکه‌ای موی سپید برایش باقی مانده. صورت آفتاب‌سوخته‌اش چهره‌اش را مردانه‌تر کرده. تنش را زیر کاپشن مشکی پنهان کرده و تا جایی که توانسته در صندلی فرو رفته؛ میدان آرژانتین.

– چند سال‌تان است پدر؟

* پیر شدم باباجان. حالا چه فرقی دارد، چندساله شده باشم.

سیاهی ۷۱ زمستان را گره زده به سرسبزی بهار: «بازنشسته‌ کارمندم.» از تَه دل می‌خندد تا دندان‌های مصنوعی‌اش یکجا خود را به نمایش بگذارند: «راننده شرکت باربری‌ای بودم و در ۷۱سالگی راننده مردم شدم.» دخترها و پسرها همگی رفته‌اند پی خوشبختی‌شان: «عروس و دامادشان کردم. به آدم‌های شیرپاک خورده‌ای سپردم‌شان.»

از سر آبروداری با ماشین یکی از دوستان قدیمی‌اش کار می‌کند: «زنم مریض شد. همه پس‌انداز دوران پیری‌مان را خرج کردم، خدا را شکر سلامت شد.» خانه‌ای که با هزار زحمت خرید بودند، همه پای بیماری همسرش خرج شد تا سر پیری «محمد» و همسرش اجاره‌نشین شوند: «صبح تا شب با کِلاج و دَنده سَروکَله می‌زنم و سَر ماه دودستی تقدیم صاحبخانه می‌کنم.» هفته‌ای یک‌بار دامادها و عروس‌ها دست نوه‌ها را می‌گیرند برای سَر زدن به پدر و مادربزرگ: «همه دلخوشی‌ام آخر هفته‌ای است که بچه‌ها می‌آیند. البته با این گرانی فراهم‌کردن بساط دورهمی هم کمی سخت شده.»

پدر که باشی تا وقت مرگ باید به بچه‌هایت فکر کنی، چاره چیست تا زنده‌ام کار می‌کنم بعد از آن هم خدا بزرگ است. ان‌شاءالله زندگی به کام‌شان بچرخد.

روی خوش زندگی کوتاه بود

ساک‌دستی‌اش را با کَلنجار در پی خودش می‌کشد، اما لبخند محوی بر صورتش نقش بسته.

«سلام خانم‌های عزیز، وقت همگی به‌خیر. جوراب‌های ساق بلند و کوتاه دارم؛ برند کریمی.»

نمونه جوراب‌ها را روی بندی به نمایش گذاشته و بند را دور بازو آویزان. «دخترا و خانم‌های قشنگ طرح‌ها و نقش‌های روز و پاییزی دارم براتون.» در زمره خانم‌های بلندقامت است و خوش‌اخلاق اما خطوط دور چشم و دهانش از سال‌های گذشته بر او خبر می‌دهند: «زندگی‌ با همه سختی‌ها و آسانی‌هایش می‌گذرد.» به یکی دو مشتری جوراب‌ها را نشان می‌دهد و روی یکی از صندلی‌ها می‌نشیند برای دمی آساییدن. «از خانم‌ها که سنش را نمی‌پرسند.» با خنده و همان خوش‌رویی ابتدایی جواب می‌دهد: «به روایت شناسنامه ۶۸ساله‌ام. اما خودم ۶۵ ساله‌ام. قدیم‌ها دخترها را بزرگ‌تر می‌گرفتند تا زودتر شوهر کند.»

بیست سال از آن شبی که همه زندگی‌اش روی سرش آوار شد، می‌گذرد: «ساعت ۹-۱۰شب بود. بعد از چند روز شوهرم زنگ زد.» نزدیک به یک هفته بی‌خبری از مرد خانه‌ که به رسم همیشه از خانه بیرون زده بود برای رفتن سرکار. «به همه جا سر زدم انگار آب شده بود رفته بود زیر زمین.» ۲۰سال از آن روز می‌گذرد و خانه مردی به خود نمی‌بیند: «همه زندگی و دارایی‌مان را فروخته و من را با چهار تا بچه تنها گذاشته بود.»

قطره اشکی به گوشه چشمش می‌دود: «عزیزم روزگار با من بد کرده. یه روزی واسه خودم خانمی بودم. خانه، ماشین و یک زندگی راحت.» همه دارایی خانواده دلار می‌شود در جیب پدری که سفری دور داشته برای ساختن یک زندگی تازه: «رفت پی زندگی‌اش و من ماندم و زندگی چهار تا بچه که باید تامینش می‌کردم.» جوان‌تر که بوده تمیزکاری خانه‌ها را انجام می‌داده: «از وقتی دستفروشی در مترو رسم شد آمدم دستفروشی.» بچه‌ها بزرگ شده‌ و رفته‌اند پی سرنوشت‌شان: «بچه‌ها هم خرج و مشکلات خودشان را دارند. دلم هم نمی‌خواهد محتاج کسی باشم.» مترو به ایستگاه «محمدشهر» که می‌رسد دوباره جوراب‌ها را به دوش می‌کشد تا خانه استیجاری‌اش: «روی خوش زندگی کوتاه بود، اما سختی‌هایش تمامی ندارد.»

در شرایط گرانی و وضعیت اقتصادی، غیاب یک نظام جامع حمایتگر از سالمندان باعث شده بسیاری از سالمندان به فعالیت‌های اقتصادی بپردازند. درواقع برخی از سالمندان برای تامین منبع مالی مورد نیاز برای داروها، ملزومات بهداشتی و معیشتی‌شان مجبور به اشتغال‌اند.

سالمندی مساوی است با مشکلات جسمی و روحی. مسأله‌ای طبیعی برای دوران سالمندی که کاملا هم طبیعی به نظر می‌رسد، اگرچه عدم‌رسیدگی به این مسأله کیفیت زندگی این قشر را تحت‌تاثیر قرار خواهد داد. به باور مدیر گروه پرستاری سالمندی دانشگاه علوم‌پزشکی برنامه‌ریزی برای ارائه خدمات و بهبود وضعیت روحی و جسمی سالمندان از الزامات به شمار می‌رود: «هرم جمعیتی ایران در حال تغییر است. بی‌شک در آینده با جمعیت بزرگی از سالمندان روبه‌رو خواهیم بود.»

به گفته «شهرزاد پاشایی‌پور» عدم‌برنامه‌ریزی برای این جمعیت به این معناست که در آینده نه‌چندان دور با بحران فقر سالمندی روبه‌رو خواهیم بود: «در شرایط کنونی، درآمد بخش اعظمی از سالمندان کفاف مخارج حفظ سلامت روحی و جسمی‌شان را نمی‌دهد.» پایین‌بودن مستمری دوران بازنشستگی یکی از عواملی است که به مشکلات و مسائل سالمندان دامن می‌زند. قشری که از سرناچاری بعد از بازنشستگی مشغول به کار می‌شود تا پایین‌بودن مستمری را جبران کند.

به باور «پاشایی‌پور» این مسأله بدون تردید می‌تواند سالمندان را در حفظ سلامتی جسمی و روحی‌شان دچار مشکل کند: «در شرایط گرانی و وضعیت اقتصادی، غیاب یک نظام جامع حمایتگر از سالمندان باعث شده بسیاری از سالمندان به فعالیت‌های اقتصادی بپردازند. درواقع برخی از سالمندان برای تامین منبع مالی مورد نیاز برای داروها، ملزومات بهداشتی و معیشتی‌شان مجبور به اشتغال‌اند.»

به باور مدیر گروه پرستاری سالمندی دانشگاه علوم پزشکی چتر سنگین دشواری وضعیت معیشتی، می‌تواند سلامتی سالمندان را به خطر بیندازد و آنها را از داشتن سبک زندگی سالم محروم کند: «همه این عوامل سبب می‌شود سالمند دچار افسردگی و انزوای اجتماعی شود.»