۲۶ میلیونی شدن جمعیت سالمندان ایرانی تا ۳۰ سال آینده

محمدرضا لک‌پور؛ سرپرست معاونت پژوهشی جهادددانشگاهی علوم پزشکی شهید بهشتی در سیزدهمین نشست سلامت سالمندی که به مناسبت هفته پژوهش، به همت معاونت پژوهشی جهاد دانشگاهی علوم پزشکی شهید بهشتی برگزار شد با بیان اینکه سالمندی جمعیت پدیده‌ای فراگیر در بسیاری از کشورهای جهان از جمله ایران است، گفت: طبق شواهد موجود، تا سال ۲۰۵۰ میلادی جمعیت سالمندان در ایران به بیش از ۲۶ میلیون نفر افزایش می‌یابد و کشور را با چالش‌های جدی همچون کاهش سهم جمعیت در سنین کار، افزایش هزینه مراقبت‌های بهداشتی و درمانی، ورشکستگی سیستم‌های پرداخت بازنشستگی و سقوط بازارهای مالی روبرو خواهد کرد.

وی با اشاره به آمار پژوهش‌ها و مقالات اظهار کرد: روند پژوهش‌های علمی بر اساس نوع کشورها و وسعت مسئله، سیر متفاوتی را دنبال کرده‌اند به طوری که کشورهای غربی و جنوب شرق آسیا به لحاظ برنامه ریزی‌های شهری و موضوعات پزشکی و پرستاری سالمند، عملکرد موفق‌تر و مطالعات گسترده تری نسبت به ما داشته اند.

سرپرست معاونت پژوهشی جهادددانشگاهی علوم پزشکی شهید بهشتی در ادامه با بیان آمار پژوهش‌ها و تحقیقات انجام شده در ایران گفت: در کشور ما نیز همگام با توسعه اقتصادی، اجتماعی، افزایش امید به زندگی، کاهش موالید و تغییر هرم جمعیتی، پژوهش‌های متعددی در قالب طرح های تحقیقاتی و پایان نامه در حوزه های سالمندی انجام شده است. به طوری که با استناد به پایگاه اطلاعاتی ایرانداک در طی سال های ۱۳۹۶ الی ۱۴۰۱ بیش از ۲۰۰۰ طرح تحقیقاتی و پایان نامه بر اساس تعداد به ترتیب در موضوعاتی چون علوم ورزشی، معماری، روانشناسی عمومی و توانبخشی بوده و از نظر مقطع تحصیلی نیز اهم این پژوهش‌ها در مقطع کارشناسی ارشد صورت گرفته است که بیشترین تعداد طرح های تحقیقاتی، مربوط به سال ۱۴۰۰ و شش ماهه اول سال ۱۴۰۱ بوده است.

لک‌پور در ادامه با اشاره به انتشار ۲۷۰مقاله معتبر علمی در حوزه سالمند توسط محققان ایرانی افزود: با بررسی، پایگاه علمی web of science ، انتشار بیش از ۲۷۰ مقاله معتبر علمی در حوزه سالمندی توسط محققان ایرانی طی سال های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۲ را نشان می‌دهد که بیشترین انتشار مقالات در دو حیطه پرستاری سالمندی و بهداشت عمومی بوده‌اند.

وی با بیان اینکه جهاد دانشگاهی علوم پزشکی شهید بهشتی طی سال‌های گذشته مشارکت موثر در طراحی و اجرای پروژه‌های پژوهشی و اجرایی در حوزه‌های مختلف مرتبط با سلامت سالمندی در کشورداشته و گنجینه‌ای از تجربیات علمی و عملی در این حوزه به همراه دارد، تصریح کرد: اکنون با رویکردی نوآورانه به موضوع سالمندی با هدف و شعار «سالمندی سالم، فعال و خود مراقب» با بهره مندی از اساتید، متخصصان و صاحب نظران دانشگاهی، اقدام به طراحی و برنامه‌ریزی به‌منظور راه‌اندازی «شبکه ملی پیشگیری، پایش و ارتقاء سلامت سالمندی» در کشور کرده است. راه اندازی این شبکه تمامی نیازهای پژوهشی و درمانی سالمندان عزیز را پوشش خواهد داد و همچنین زمینه ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم در تمام استان‌های کشور را فراهم می‌سازد.

یک درصد قوانین کشور مربوط به سالمندان است!

سمیه جهانشیری،‌ مدیر اداره طرح‌ها و پروژه‌یابی معاونت پژوهش و فناوری جهاددانشگاهی با استناد به قوانین و آیین‌نامه‌های کشور، گفت: تنها یک درصد از قوانین تصویب شده مربوط به سالمندان است، که از این میزان ۶۲ درصد اقتصادی، ۲۲ درصد اجتماعی و ۱۶ درصد رفاهی و بهداشتی هستند. اغلب مصوبات نیز پراکنده و یا در قالب آیین نامه اجرایی دولت و سازمان‌ها است.

جهانشیری با اشاره به اینکه زمانی اهمیت یک موضوع مشخص می‌شود که در نظام مدیریتی، سیاستگذاری، هدف‌گذاری، تدوین برنامه و بودجه و در تمامی قسمت‌های مختلف مدیریتی کشور آن موضوع دیده شود،‌ تصریح کرد: پیشنهاد می‌شود که راه‌اندازی نظام مدیریت سلامت سالمندیبا ترکیب دستگاه‌های حاکمیتی و اجرایی در دستور کار قرار گیرد.

مدیر اداره طرح‌ها و پروژه‌یابی معاونت پژوهش و فناوری جهاددانشگاهی با بیان اینکه بین یک محقق حرفه‌ای و محقق متعهد تفاوت وجود دارد، گفت: محقق حرفه‌ای به دنبال شناخت مسئله است، در حالی که محقق متعهد علاوه بر شناخت مسئله، به دنبال پیاده‌سازی در جامعه است. تولید داده‌ها به تنهایی نمی‌تواند چالش‌های سلامت سالمندی را حل کند، نتیجه تحقیق حاصل عقلانیت غنی شده‌ای است، که نگاه سوگیری نداشته باشد.

جهانشیری با اشاره به اینکه نگاه ما به مسائل در طول زمان تغییر می‌کند و با یافته‌های اولیه متفاوت می‌شود، افزود: مسئله سالمندی به لحاظ فراموضوعی و دامنه گسترده آن نیاز به مطالعات کلان و طولی و کاربردی مستمر دارد تا از یافته‌های آن بتوان در امر تدوین قوانین و مقررات در اسناد بالادستی، بهسازی محیط زندگی، کنترل هزینه‌های درمانی، رفاهی و مراقبتی و در نهایت افزایش کیفیت زندگی و کاهش هزینه‌ها و کمک به اقتصاد کشور استفاده کرد.

وی با بیان اینکه پیری یک فرایند مداوم و پیوسته در سراسر زندگی است، تصریح کرد: نمی‌توان از پیر شدن پیشگیری کرد، اما می‌توان با نگاهی پیشگیرانه دوران سالمندی سالمی را سپری کرد.

مدیر اداره طرح‌ها و پروژه‌یابی معاونت پژوهش و فناوری جهاددانشگاهی پدیده سـالمندی جمعیت را ناشـی از بهبود استانداردهای زندگی، شـرایط بهداشـتی، اجتماعی، اقتصادی، کاهش مرگ و میر و افزایش امید به زندگی دانست و توضیح داد: سالمندی بیش از آن‌که با سن تعریف شود، با چگونگی وضعیتِ توانمندی، استقلال، فعالیت‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شناخته می‌شود. سالمند در فرهنگ عامه کسی است که از جنبه‌های مختلف ناتوان شده است و نیاز به مراقبت و همراهی بیشتر دارد.

وی با بیان اینکه سالمندی جمعیت، محصول توسعه است و که همه کشورها را با شدت و ضعف فراخواهد گرفت،‌ افزود:‌ تـا سـال ۲۰۵۰ جمعیت سالمند بالای ۶۵ سال جهان دو برابـر (بیش از ۲۸٫۴ درصد جمعیت کل) خواهد شد.

جهانشیری با اشاره به اینکه سالمندی جمعیت محصول توسعه است و کشورهای توسعه یافته پیرترین جمعیت‌ها را خواهند داشت، تصریح کرد: بیشترین سرعت سالمندی جمعیت در کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته اتفاق خواهد افتاد که ناشی از عدم آمادگی و آگاهی کشورها در مواجهه با چالش‌های ناشی از سالمندی جمعیت است. لذا با مشکلات بیشتری هم مواجه خواهند بود.

مدیر اداره طرح‌ها و پروژه یابی معاونت پژوهش و فناوری جهاد دانشگاهی با استناد به مطالعات و آمار توضیح داد:‌ میزان مراجعه سالمندان به مراکز درمانی و نیز بستری آن‌ها دو برابر بیشتر از سایرین بوده است، بنابراین مهم ترین مسئله، هزینه‌ها و مسائل اقتصادی است که سالمندان برای خانواده و نیز جامعه دارند.

وی با اشاره به برخی مطالعات انجام شده در حوزه سالمندی، گفت: بررسی ابعاد مختلف در حوزه سالمندی از بعد فردی گرفته تا اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و سپس ترکیب و تلفیق موضوعات منجر به ثمردهی بهتر نتایج خواهد شد. متاسفانه یافته‌های اکثر مطالعات در جامعه اجرا نشده‌اند. برای کاربردی شدن موضوعات نیاز است تا به آن‌ها فرا کاربردی نگاه شود.

عدم انجام پژوهش‌های کاربردی و به کار بستن نتایج آن‌ها در سیاست گذاری‌ها

دکتر محسن شتی، رئیس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی،‌ به موضوع وضعیت و چالش‌های پژوهش‌های سالمندی در ایران پرداخت و با اشاره به اینکه پژوهش‌ها باید کاربردی باشند و در اجرا و سیاست‌گذاری نیز باید براساس مستندات عمل کنیم، گفت: متاسفانه در این راستا خلأهای بسیاری وجود دارد. اقدامات باید براساس اولویت‌های مسائل باشد، که این امر از طریق پژوهش‌ها حاصل می‌شود. تعدادی از پژوهش‌ها توسط محققان دلسوز این حوزه انجام می‌شود و براساس اینکه چقدر افراد به موضوع و کار خود علاقه دارند، پژوهش‌ها دقیق تر و بهتر انجام می‌شوند.

شتی در ادامه تاکید کرد: قبل از آغاز یک پژوهش باید همه ابعاد آن بررسی شود، به گونه‌ای که بتوان برای پژوهش کاربردی متصور شد. بنابراین دو نکته وجود دارد، اول استفاده از پژوهش‌ها و دیگری انجام پژوهش‌های مناسب نیاز جامعه.

رئیس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با اشاره به انجام مطالعات کوهورت در کشور گفت: این مطالعات باید تقویت و حمایت شوند و با پیشگیری از انجام کار موازی، انجام کارهای مکمل موجب تقویت یکدیگر شوند. این روابط باید سیستماتیک باشد. محقق نتیجش را ارائه دهد و مسئولی نیز دغدغه‌مند اجرای آن‌ها باشد.

رئیس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی داشتن شاخص ارزشیابی از اقدامات خود در این حوزه را ضروری دانست و افزود: باید بدانیم چه کار‌هایی می‌کنیم، آیا این خدمات به نتیجه رسیده است یا خیر، مشکلات سلامت سالمندی کل کشور چیست و چه برنامه‌ای برای حل و بهبود وضعیت داریم.

شتی خاطرنشان کرد:‌ مسئله ما این است که نمی‌دانیم مشکل عمده‌ی سالمندی کشور چیست. ما می‌دانیم بحث اقتصادی از جمله مهم ترین عوامل است، اما یک یافته ملی نداریم که این امر را تایید کند.

وی خاطرنشان کرد: هر محققی باید اختصاصی در مورد مشکلات سالمندان در هر استان کار کند، چرا که مشکلات سالمندان در هر منطقه‌ای متفاوت است. باید یک نیازسنجی دقیقی انجام گیرد و سپس برای رفع آن‌ها اقدام شود.

چالش‌های سالمندی فقط مربوط به ایران نیست

در ادامه دکتر ساتیا دورایسوامی،رئیس صندوق جمعیت سازمان ملل متحد در ایران (UNFPA) با بیان اینکه «دهه سالمندی سالم» توسط ایالت متحده امریکا از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۳۰ اعلام شده است، توضیح داد: تحقق سالمندی سالم مستلزم تعهد گسترده از طرف دولت‌ها،‌ رسانه‌ها و … است. همچنین وابسته به میزان توجه ما به چرخه زندگی محور است به این معنا که تمام تلاش‌ها و سرمایه گذاری‌ها در هر مرحله از زندگی بر روی فرد انجام شود در چگونگی و کیفیت زندگی سالمندی فرد، خود را نشان می‌دهد.

ساتیا دورایسوامی با اشاره اینکه سالمندی جمعیت و چالش‌های مربوط به آن فقط مربوط به ایران نیست و جهانی هستند،‌ بیان کرد: چند هفته پیش در آبان ماه سازمان ملل متحد، ۸ میلیاردی شدن جمعیت جهان را به طور رسمی اعلام کرد،‌ این عدد به معنای ۸ میلیارد استعداد است و افزایش جمعیت به معنای تهدید نیست، بلکه یک فرصت است.

رئیس صندوق جمعیت سازمان ملل متحد در ایران در ادامه گفت: در سال ۲۰۱۷ یک نفر از هر ۸ نفر سالمند بود‌، اما در سال ۲۰۳۰ یک نفر از هر ۶ نفر و تا سال ۲۰۵۰ یک نفر از هر ۵ نفر سالمند خواهد بود.

وی با اشاره به اینکه به طور بیولوژیکی زنان بیشتر از مردان عمر میکنند، تصریح کرد: تا سال ۲۰۱۷ میلادی ۵۴ درصد زنان بالای ۶۰ سال و ۶۱ درصد آن‌ها بالای ۸۰ سال سن داشتند.

دورایسوامی با اشاره به برنامه اقدام مادرید که شامل سالمندی و تغیرات جمیعیت، سلامت و رفاه سالمندان و دیگری شناسایی و غنیمت دانستن فرصت‌ها برای سالمندی است، افزود: ایران نیز به لحاظ حقوقی به این برنامه‌ها متعهد است.

رئیس صندوق جمعیت سازمان ملل متحد در ایران با شاره به اینکه باید کلیشه‌ها و پیش داوری‌های سالمندی از جمله نرخ میزان وابستگی سالمندان، سن امید به زندگی و تعریف سن سالمندی که در هر کشوری متفاوت است،‌ گفت: باید با دقت بیشتری در هر کشوری بررسی شود.

دورایسوامی با استناد مطالعات گفت: وضعیت اقتصادی افراد تاثیر مهمی بر طول عمر آن‌ها دارد. بنابراین یکسان انگاری تمام سالمندان با یکدیگر امری غلط است. در بین خود سالمندان براساس سن، سالمند جوان، میانسال و بسیار سالمند داریم. که این گروه‌ها با همدیگر متفاوت هستند و هر کدام نیازهای متفاوتی دارند. مسئله زنانه شدن سالمندی از موضوعات مهم دیگر است. در آینده تعداد زنان سالمند سرپرست خانوار و دارای وابستگی اقتصادی بیشتر خواهد شد.

وی با اشاره به اینکه کووید۱۹ درس‌های مهمی در زندگی به ما داد، گفت: مطالعات در سطح‌های بزرگ و گسترده تر و نیز بین کشورها نتایج بسیار ارزنده ای دارد. همچنین با وجود اینکه تکنولوژی دارای اهمیت زیادی است، اما از آنجایی که سالمندان کمتر با آن آشنایی دارند بنابراین می‌تواند موجب جداسازی آن‌ها از جامعه شود. پس باید استفاده درست از تکنولوژی در این گروه سنی مورد توجه قرار بگیرد.

دورایسوامی بیان اینکه در ایران باید یک ارزیابی کلی در مورد سالمندان انجام شود، خاطرنشان کرد: داشتن مطالعه در گروه‌های سنی مختلف، ثبت علت‌های مرگ و میر و بیماری در سالمندان و نیز داشتن روش‌های نوآورانه ارزیابی و مدل‌های مختلف برای مراقبت از سالمندان از جمله مواردی است که باید بیشتر به آن‌ها پرداخته شود.

۱۱٫۵ درصد جمعیت کشور سالمند است

دکتر فرشاد شریفی، معاون پژوهشی مرکز تحقیقات سلامت سالمندی دانشگاه علوم پزشکی تهران با بیان اینکه در حال حاضر تخمین زده می‌شود ۱۱٫۵ درصد جمعیت کشور سالمند باشد، بیان کرد: با عینک واقع گرایی می‌توان به جرئت گفت که هیچ کشوری نتوانسته است به جوانی جمعیت برسد بجز دو مورد خاص انگلستان و ایالت متحده امریکا که با افزایش شدید GDPتوانستند میزان رشد جمعیت را اندکی افزایش دهند.

شریفی با بیان اینکه اقدام چندان خاصی در این راستا نمی‌توان انجام داد، افزود: باید با توجه به وضع موجود و داشته‌ها اقداماتی متناسب انجام داد.

وی با اشاره به اینکه در حال حاضر علی‌رغم تمام فعالیت‌های چند سال اخیر، نرخ رشد جمعیتی کاهش یافته و تا سال ۲۰۵۵ به صفر خواهیم رسید، گفت: ایران بالاترین نرخ رشد سالمندی جمعیت را در جهان و رتبه یک منطقه بر حسب رشد جمعیت سالمندی خواهد داشت.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه برآورد می‌شود در سال ۲۰۵۵ تا ۲۰۶۰ جمعیت کشور کاهش می‌یابد و بیشترین جمعیت ۱۰۴ میلیون نفر خواهد بود،‌ تصریح کرد: در سال ۲۰۵۰ بین ۲۰ تا ۲۵ میلیون نفر سالمند خواهیم داشت. سالمند شدن جمعیت مشکلات متعددی از نظر اجتماعی، وضعیت سلامتی و سیستم‌های ارائه دهنده خدمات سلامت و وضعیت اقتصادی دارد.

معاون پژوهشی مرکز تحقیقات سلامت سالمندی دانشگاه علوم پزشکی تهران با اشاره به اینکه تعدادکسانی که بعد از ۶۰ سالگی نیاز به بستری و مراقبت دارند به دو الی سه برابر در مقایسه به سایرین می‌رسد،‌ توضیح داد: میزان خدمات، افراد ارائه دهنده خدمات و … تبدیل به بحران می‌شود. متاسفانه از دیگر مشکلات مهم فعلی ما این است که وضعیت فعلی سالمندان کشور را نتوانستیم رصد کنیم.

وی به دیگر مشکلاتی که سالمندی جمعیت به همراه دارد پرداخت و گفت: کاهش نیروی کار و به دنبال آن افزایش هزینه‌های اجتماعی و سلامتی، افزایش فشار بر سیستم‌های بیمه از دیگر مشکلات هستند. مشکل دیگری بحث فرهنگ و عدم آگاهی افراد در مورد سالمندی است،‌ که باید برای این مسئله برنامه ریزی شود. متاسفانه میزان علاقه سالمندان به دریافت خدمات سلامت عمومی بسیار کم است که خود از چالش‌های مهم سالمندی محسوب می‌شود.

شریفی یکی از اهداف مهم در این حوزه را نیاز سنجی اساسی در کشور دانست و تصریح کرد: سنین سالمندی را براساس امید به زندگی ۶۰ سال تعریف کردیم، اما اکنون امید به زندگی تغییر کرده و به ۸۰ سال رسیده است. همچنین تغییراتی در جمعیت نیروی کار بوجود آورده که همگی نیازمند انجام پژوهش‌های در سطح ملی هستند.

وی با تاکید بر اینکه نیاز به تغییرات اساسی وجود دارد، ‌افزود:‌ نیاز به قانون گذاری و آموزش در جهت جلوگیری از سن گرایی وجود دارد تا سیستم‌های سلامت به گونه ای تغییر کنند که سالمند نیز به طور متقابل با سیستم مشارکت و تعامل داشته باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران ارزیابی و بهبود سلامت افراد و مستقل بودن سالمندان کشور را یکی از استراتژی‌های این حوزه دانست و گفت: در آینده نزدیک، طولانی کردن عمر سالم از جمله مواردی است که برای آن بودجه‌های کلانی صرف خواهد شد. بنابراین ارزیابی کردن وضعیت سالمندان از نظر دریافت خدمات سلامتی و نیز ارزیابی کردن سیستم‌های سلامت از منظر خدماتی که ارائه می‌دهند از جمله مواردی است که باید مورد توجه قرار بگیرد.

شریفی خاطر نشان کرد: باید بار و هزینه بیماری‌ها و شیوع آن‌ها مورد بررسی قرار گیرد.

وی در پایان با یادآوری اینکه ما یکی از جمله جوامعی هستیم که از نظر سبک زندگی سالم بدترین وضعیت را داریم و سالمندان تهران وضعیت نامطلوب تری نسبت به شهرهای دیگر دارند،‌ گفت: نیازسنجی در مورد بیماری‌های مزمن، امنیت در خانه و جامعه باید صورت گیرد و مداخلاتی که بر روی بهبود امنیت سالمندان موثر هستند،‌ باید انجام شود.