نگاهی به اصلی ترین دغدغه های سالمندان کشور

 

گاهی که آسمان شهر صاف تر است و آلودگی هوا، سینه ی بیمارش را آزار نمی دهد، پنجره ی آپارتمان کوچکش را باز می کند و به بیرون چشم می دوزد. با وجود این که ساخت و ساز، نمای خارجی را محدود کرده است، هنوز می تواند بخش هایی از پارک و خیابان اصلی را ببیند. با اشتیاق به پدر و مادرهایی چشم می دوزد که فرزندان کوچک و هیجان زده ی خود را برای بازی به پارک می برند. مدت ها است که زانوهایش از رمق افتاده است. با خود فکر می کند این ماه زمانی که پسرش برای سر زدن به او و دادن مبلغ یارانه و حقوق بازنشستگی که خود توان ایستادن در صف های طولانی و دریافت آن را ندارد آمد، شاید نوه کوچکش را نیز همراه داشته باشد. به این فکر می کند که نوه اش را به پارک ببرد و ساعت ها بازی کردنش را تماشا کند. شاید با پسرش به پارک برود و کنار او روی نیمکت بنشیند و ساعت ها باهم از گذشته ها حرف بزنند؛ به پسرش بگوید که شب ها از ترس و نگرانی به نفس تنگی می افتد و مدت ها است درست نخوابیده. شاید بگوید که تنهایی چقدر آزارش می دهد. شاید… شاید… شاید… 

دیگر هوا تاریک شده و چشمانش تار. آرام پنجره را می بندد.
سالمندی دوره ای بسیار حساس از زندگی هر انسان است. دوره ای که فرد پس از سال ها فعالیت و تلاش در خانواده و جامعه به آن پای می گذارد. معمولا برای تعریف سالمندی، معیارهای سنی این دوره در نظر گرفته می شوند. به این صورت که افراد بالای شصت سال را سالمند می خوانند. ولی بسیاری از کارشناسان عقیده دارند برای اریه تعریف درستی از سالمندی لازم است به معیارهایی نظیر توانایی جسمی، شغل، محیط زندگی، شهر محل سکونت، آب و هوا، وضع اقتصادی، طبقه اجتماعی، آموزش و تحصیلات، خانواده و حتی تغذیه نیز توجه شود.

در این دوره از زندگی و زیر تاثیر ورود به پیری و کهنسالی، افراد با تغییرهای متعددی مواجه می شوند. تغییراتی که لزوم توجه به سالمندان و نیازهای آنها را چندین برابر می کند. بسیاری از این تغییرها جسمی هستند و به دلیل انجام ندادن مراقبتهای کافی در دوره جوانی و میانسالی بروز پیدا می کنند. در حالی که طبق آمارها بیشتر مشکلهایی که سالمندان با آنها مواجه می شوند روحی و روانی هستند. در این گزارش تلاش می کنیم بزرگ ترین مشکلهای سالمندان در ایران را مورد بررسی قرار دهیم.

***مصایب زندگی سالمندی

سالمندان در فرهنگ ایرانی ها از دیرباز مقام و منزلت فراوانی داشته اند. تکریم سالمندان به عنوان بزرگترهای خانواده و جامعه، همواره در آموزه های فرهنگی ایرانی و اسلامی مورد تاکید بوده است. ولی آیا در زمان حاضر آن طور که شایسته است با سالمندان رفتار می شود؟ به گواه بسیاری از افراد و کارشناسان، وضعیت کنونی توجه به سالمندان چندان امیدوارکننده نیست.

براستی دلیل این گذار از جامعه ای که در آن افراد سالخورده حتی با وجود از کار افتادگی و مشکل های فراوان، تا پایان عمر از عشق و توجه فرزندان و بستگان برخوردار می شدند چیست؟

شاید یکی از ریشه های اصلی این موضوع را بتوان در استقلال مالی سالمندان-دست کم در مقایسه با گذشته-دانست. برخی عقیده دارند این موضوع، سبب شده است که سالمندان زودتر و آسان تر از فرزندان خود جدا شوند و لزومی برای مراقبت از آنها وجود نداشته باشد. این تغییر رفتار با سالمندان حتی در خانواده هایی که پدر و مادر پیر آنها از توان مالی یا درآمدی هرچند ناچیز برخوردار نیستند نیز قابل مشاهده است. این گروه از سالمندان که توانایی مالی ندارند بیش از سایر افراد در معرض خطر قرار دارند؛ چراکه در صورت تنهایی و طرد شدن از سوی خانواده زندگی دشواری در انتظار آنها خواهد بود.

زندگی اقتصاد محور امروز یکی دیگر از مشکلاتی است که به این بی توجهی دامن می زند. سالمندان ممکن است زیر تاثیر ابتلا به بیماری های گوناگون در این دوره مخارج زیادی را به خانواده تحمیل کنند. این مخارج بالا بویژه بر خانواده های متوسط و پایین جامعه که سالمندان آنها از مزایایی نظیر حقوق بازنشستگی یا بیمه برخوردار نیستند تاثیرهای بیشتری باقی می گذارند.

کم شدن توجه و احترام به سالمندان در خانواده های ایرانی که روزگاری چنین رفتارهایی را ارزش تلقی می کردند دارای ابعاد وسیع و بسیار نگران کننده یی است. شاید بخش اندکی از این موضوع را بتوان با تغییرهای جامعه از نظر اقتصادی توجیه کرد؛ ولی آیا مشاهده ی این بی توجهی در سطح خانواده ی بزرگ تر ما-جامعه-، صرفا از این دیدگاه قابل توجیه است؟

دکتر «حسن احمدی» مدیر عامل آسایشگاه خیریه ی سالمندان و معلولان کهریزک که خود سالها در حوزه ی سالمندان فعالیت می کند در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری دلیل اصلی این موضوع را نه اقتصادی بلکه فرهنگی عنوان می کند و باور دارد تغییر فرهنگ جامعه به مرور به عاملی برای توجیه اقتصادی مشکل های این حوزه منجر خواهد شد.

از نظر او بزرگ ترین مشکل امروز سالمندان بی توجهی به آنها و دغدغه هایی است که در خانواده و جامعه با آنها روبرو هستند. احمدی دلیل این بی توجهی و بی احترامی به سالمندان را که در گذشته کمتر و حتی ناپسند قلمداد می شد، تغییر ارزش های اخلاقی و فرهنگی جامعه ی ایران دانست.

تغییرهای فرهنگی از خانواده به جامعه و از جامعه به خانواده قابل تعمیم است. افرادی که امروزه دیگر وظیفه یی در قبال سالمندان احساس نمی کنند کسانی هستند که در خانواده نیز به کهنسالان خود بی توجه هستند. بنابراین زمانی که این نسل در آینده یی نه چندان دور سمت های اجرایی را در حوزه های مختلف بر عهده بگیرند، توجه به سالمندان و مشکل های آنها در اولویت های پایین برنامه ریزی این افراد قرار خواهد داشت.

دکتر «فرشاد شریفی» روانشناس و پزشک سالمندان نیز در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا مشکل های اصلی سالمندان را بسیار زیاد و ریشه ی اصلی آنها را در نظر نگرفتن حقوقی مشخص برای آنها عنوان کرد.

به گفته ی شریفی، نبود آگاهی در خصوص این حقوق در بین سالمندان و سایر افراد جامعه و تلاش کم برای تبیین این حقوق بوسیله ی مسوولان و رسانه ها، جرقه ی بروز مشکل های متعدد برای سالمندان است.

حقوق سالمندان در بسیاری از کشورها بویژه کشورهای اروپایی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است؛ تا جایی که در صورت نقض این حقوق و بی توجهی به شرایط و شان یک سالمند، او حتی می تواند در این خصوص اقدام قانونی انجام دهد. سالمندان در کنار زنان و کودکان در بسیاری از کشورها از اولویت در رسیدگی برخوردار هستند.

شریفی با اشاره به مشکل های سالمندان در برخی اماکن عمومی نظیر مترو و اتوبوس گفت: متاسفانه برعکس سایر کشورهای جهان، در ایران ما جایگاهی خاص برای سالمندان در هیچ مکانی در نظر نگرفته ایم؛ حقوقی نیز برای سالمندان در سطح جامعه در نظر گرفته نشده است؛ حتی طرح های محدودی نظیر «کارت منزلت» که از سوی شهرداری تهران برای عده ای از سالمندان ارایه شده است، دستور کار مشخصی ندارد.

مشکل های متعدد در دوره ی سالمندی باعث شده تا ورود به این دوره برای بسیاری از مردم تابو و هراس آور باشد. به گفته ی دکتر احمدی، بی توجهی به سالمندی و سالمندان یکی از دلایلی است که باعث شده زنان و مردان ایرانی از رسیدن به این سن واهمه داشته باشند.

مدیرعامل موسسه خیریه کهریزک ادامه داد: سالمندان بی توجهی و کم کاری های دولت در رفع مشکل های خود را به چشم می بینند و آزرده می شوند. این بی توجهی حتی ممکن است باعث بروز بیماری های روحی و بویژه افسردگی سالمندی شود؛ مشکلی که طبق آمار در میان بسیاری از سالمندان و بویژه سالمندان تهرانی شایع است.

ریشه های فرهنگی و اخلاقی بی توجهی به حقوق سالمندان، بخصوص در حوزه هایی نظیر شهرسازی و برنامه سازی تلویزیونی نمود پیدا کرده است. بسیاری از سالمندان جامعه هنوز هم از عشق و محبت فرزندان خود بهره مند هستند و احترام به آنها در خانواده از ارزش بالایی برخوردار است. ولی زندگی در شهری که خود حتی بیش از مردم ساکن در آن، به سالمندان بی احترامی و بی توجهی می کند به مرور بر احساس ها و روح حساس آنها تاثیر می گذارد.

سالمندان ما مجبور هستند در شهری با پیاده روهای پر از پستی و بلندی، جوی های عریض آب ، پله های برقی خراب، اتوبوس ها و قطارهای مترو بسیار شلوغ، بیمارستان های پر ازدحام و گران و در صدر آن هوایی آلوده که طی سال های گذشته بسیاری از آنها را خانه نشین و از جامعه دور کرده است، زندگی کنند.

تفریح بسیاری از آنها نیز محدود به تماشای تلویزیونی است که در برنامه ریزی خود کوچک ترین توجهی به این گروه از افراد ندارد و بجز در مناسبت هایی نظیر روز سالمند، تلاشی برای بازتاب مشکل ها و پرداخت به مسایل آنها نمی کند.

احمدی در این خصوص به پژوهشگر ایرنا گفت: رسانه های کشور تنها در روزی که به نام سالمندان نامگذاری شده است و با هدف پر کردن برنامه های خود به یاد این افراد می افتند. برنامه سازی در این خصوص انجام نمی شود و تلویزیون به سالمندان که مخاطب های چند میلیونی این رسانه هستند بی توجه است.

افزون بر این زیر تاثیر کم کاری نهادهایی نظیر شهرداری ها، مرکزهای فرهنگی و تفریحی تخصصی سالمندان در ایران بسیار محدود هستند و از تنوع کمی برخوردار هستند.

فرشاد شریفی نیز گفت: گفته می شود که شهری نظیر تهران در برنامه ریزی های شهرداری و شورای شهر تهران، به گروه «شهرهای دوستدار سالمند» پیوسته است؛ ولی نگاهی حتی گذرا به شهر ما به خوبی حاکی از آن است که تهران محیطی مناسب برای زندگی سالمندان نیست.

شریفی ادامه داد: متاسفانه خدمت های اجتماعی سالمندان نیز در ایران با بی مهری تمام روبرو هستند. خدمت رسانی به سالمندان بیمار که امکان خروج از منزل را ندارند در بسیاری از کشورها بخصوص کشورهای حوزه ی اسکاندیناوی به صورت کامل رایگان و زیر پوشش بیمه ی سالمندی قرار دارد؛ در حالی که در کشور ما یک سالمند باید هزینه های بالای بیماری خود را تقبل کند.

حمایت های اجتماعی از سالمندان در برخی کشورها از طریق بیمارستان های دولتی انجام می شود. این بیمارستان ها بصورت ماهیانه و با بودجه ی دولتی، پزشک، روانشناس، فیزیوتراپ و حتی متخصص تغذیه را برای سر زدن به سالمندانی که خود امکان حضور در مرکزهای مشخص و بهره مندی از این امکانات را ندارند به منزل این افراد می فرستند.

***چه باید کرد؟

تغییرهای فرهنگی در هیچ نقطه ای از جهان در مدت کوتاهی ایجاد نمی شود. نمود این تغییرها در کمرنگ شدن توجه و احترام به سالمندان در جامعه ی امروز ما نیز از چنین وضعیتی یی مستثنا نیست. اخلاق گرایی و فرهنگ صحیح در هر حوزه یی باید از سن کودکی به ارزش تبدیل شود. بررسی مشکل های سالمندان در جامعه ی ایران نشان از آن دارد که ما در این ارزش گذاری و الگوسازی به شدت ضعیف عمل کرده ایم.

تلاش برای تذکر آموزه های اخلاقی به کودکان در بسیاری از خانواده ها، زمانی که این کودکان وارد جامعه یی که زیر تاثیر نبود این آموزه ها توجه چندانی به اخلاقگرایی ندارد می شوند، به مرور بی اثر خواهد شد. بهترین راه برای ترویج این ارزش ها که در سطح کلان به بروز تغییرهای بزرگ و مفید در حوزه ی اجرایی نیز خواهد شد، آغاز این آموزش ها از مدارس کشور است.

احمدی با اشاره به آموزش به عنوان حلقه ی مفقوده ی بسیاری از حوزه ها در کشور گفت: فراهم کردن شرایط آموزشی باید از سطح پایین و توسط برنامه ریزهای آموزش و پرورش در مدارس صورت بگیرد. بچه ها باید یاد بگیرند به پدر و مادر خود احترام بگذارند. در این صورت است که زمانی که این پدر و مادر وارد دوره ی سالمندی زندگی خود شدند، هنوز هم مورد احترام و علاقه خواهند بود. متاسفانه نبود سیاستگذاری و آموزش صحیح در همه ی حوزه ها و بویژه توجه به سالمندان در جامعه قابل مشاهده است؛ ما مروج خوبی در این حوزه نبوده ایم.

مدیرعامل آسایشگاه کهریزک ادامه داد: روح احترام به سالمند در خانواده و در نتیجه در جامعه تنها در صورتی نمود پیدا می کند که در فرهنگ ما نهادینه شود. بهترین راه این فرهنگ سازی نیز آموزش از سن پایین است. ما باید به کودکان خود احترام به دیگران و قایل شدن حقوق برای آنها را بیاموزیم.

قایل شدن این حقوق نکته ی بسیار مهمی است که نه تنها در حوزه ی سالمندان، بلکه در همه ی حوزه ها باید به آن توجه شود. فرشاد شریفی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: حقوق سالمندان و احترام به آنها باید به طور مدون و دقیق وارد قوانین اجرایی ما شود. در کنار آموزش ما باید این حقوق را در جامعه نهادینه کنیم.

شریفی همچنین گفت: در صورت قایل شدن حقوق برای سالمندان است که لزوم برنامه ریزی در خصوص ارایه ی خدمت های اجتماعی و بیمه های قوی تر سالمندی در بین مسوولان مورد توجه قرار خواهد گرفت.

آموزشی که امروز برای کودکان آغاز شود بدون شک در رفتار نسل آینده با پدیده ی سالمندی موثر خواهد بود. ولی چگونه می توان به میانسالان و جوانانی که در آینده یی نه چندان دور، جمعیت سالمند جامعه را تشکیل خواهند داد، آموزش داد؟ آموزش به افراد برای داشتن سالمندی فعال و پویا اکنون در بسیاری از کشورهای جهان مورد توجه است و در سطح وسیع اجرایی می شود.

احمدی با اشاره به اهمیت کسب آمادگی های لازم برای ورود به دوره ی سالمندی گفت: آموزش در این حوزه باید از سوی دولت برنامه ریزی شود؛ ولی جمعیت میانسالان و حتی سالمندان ما به حدی است که نمی توان این آموزش را در مکان هایی خاص و در سطح کشور به خوبی آغاز و رهبری کرد.

وی همچنین گفت: امروزه درصد قابل توجهی از سالمندان ما یا کسانی که در آستانه ی ورود به سالمندی قرار دارند مشغول به کار هستند و از سواد برخوردار هستند. دولت قادر نخواهد بود آموزش سالمندی را به طور همگانی و با کیفیت مطلوب آغاز کند. ولی می تواند با وضع قوانین لازم در این خصوص و ابلاغ آنها به سازمان های مختلف، از آنها بخواهد دوره های سالمندی پویا را برای کارمندانی که در آستانه ی ورود به این دوره از زندگی خود قرار دارند ترتیب دهند.

شریفی نیز در ادامه ی گفت و گو با ایرنا آموزش در جهت داشتن سالمندی مطلوب را بسیار مهم و تاثیرگذار توصیف کرد و گفت: این آموزش ها به فرد کمک خواهند کرد که با کمبودهایی که در این دوره با آنها روبرو خواهد شد، بهتر برخورد کند.

وی در توضیح این کمبودها به تنهایی ناشی از مرگ همسر و دوری از فرزندان، از دست دادن توانایی های جسمی و ابتلا به بیماری های مختلف اشاره کرد و گفت: هرچه میزان و عمق این آموزش ها بیشتر شود، درصد برخورداری فرد از سالمندی موفق افزایش خواهد یافت.

نکته ی مهمی که در این خصوص باید در نظر گرفته شود این است که این آموزش ها در کنار تلاش دولت و سایر نهادها در راستای رفع مشکل های سالمندان در سطح شهر و خدمت رسانی بهتر مفید واقع خواهند شد. مهم ترین راه در راستای رفع یک مشکل شناخت بهتر آن است، نکته ای که کارشناسان این حوزه نیز به آن اشاره کردند. به عقیده ی آنها مشکل های سالمندی زمانی در جامعه حل خواهد شد که دولت و نهادهای فعال در حوزه سالمندان با برنامه ریزی درست اقدام به شناسایی این مشکل ها در سطح ملی و سپس اقدام به رفع آنها کنند.

***سخن پایانی

ارایه ی منشور حقوق شهروندی از سوی دولت تدبیر و امید، نکته ی مهمی را گوشزد می کند: لزوم تدوین قانون های مشخص و تخصصی در حوزه های مختلف. برای رفع مشکل های گروه های مختلف جامعه نظیر کودکان، زنان بی سرپرست، کارگران، کارمندان، معلولان و البته سالمندان، ضروری است که مشکل های آنها شناسایی شود و برای رفع آنها اقدام شود.

شناسایی مشکل های سالمندان در برهه ی کنونی باید در همه ی کشور و در برنامه یی دقیق و بهره مند از نظرهای کارشناسی صورت بگیرد. در این برنامه باید معیارهایی نظیر قومیت، اقلیم، فرهنگ های مختلف و البته پراکنش سالمندان مورد توجه قرار بگیرند.

متاسفانه در بسیاری از تحقیق هایی که برنامه ریزی های کلان کشور با استناد به نتایج حاصل از آنها انجام می شوند، شهر تهران به عنوان جمعیت هدف تحقیق مشخص شده است؛ در حالی که بدون شک مشکل ها و انتظارهای یک سالمند تهرانی با سالمند کردستانی در بسیاری از جنبه ها متفاوت است.

اجرای این برنامه که احمدی مدیرعامل آسایشگاه کهریزک از آن با عنوان «اطلس سالمندی کشور» نام برد می تواند در کنار آغاز آموزش های لازم از طریق کتب درسی، معیارهای اخلاقی کمرنگ شده در جامعه در خصوص احترام به افراد و بویژه سالمندان را زنده و سیاستگذاری در خصوص رفع مشکل های سالمندان از طریق دولت را آسان خواهد کرد.

*از: عطیه میرقراه چولو (گروه پژوهش های خبری)