لزوم حمایتهای قانونی ازحقوق سالمندان

 با توجه به جمعیت روز افزون سالمندان درکشور و نیازهای متنوع آنان و نیز توجه به این حقیقت که بدلیل ناتوانی های جسمی، روحی و اجتماعی حاصل از روند پیری در معرض انواع سوء استفاده ها و آزارها می باشند.

با ارائه مطالب مشروحه مندرج در این کتابچه سعی می کنیم به اهمیت قضیه به خصوص با توجه به تأکیدات دین مبین اسلام اشاره نموده و در ادامه بعنوان پیش نویس موادی را بعنوان منشور حقوق سالمندان علی الخصوص در مواردیکه بدلیل ناتوانی در مراکز درمانی و توانبخشی به سر می برند ارائه دهیم:

 

سالمندی در منابع اسلامی:

وَ قَضی رَبُّکَ اَلاتَعبُدوا اِلا ایّاهُ وَ بِالوالِدَینِ اِحسانا اِمّا یَبلُغَنَّ عِندَکَ الکِبَرَ اَحَدُهُما اَو کِلاهُما فَلاتَقُل لَهُما اُفٍّ وَلاتَنهَرهُما وَ قُل لَهُما قَولا کَریما واخفِض لَهُما جَناحَ الذُّلِّ منَ الرَّحمَه و . . .

 

و خدای تو حکم فرموده که جز او هیچکس را نپرستید و در حق پدر و مادر، نیکی کنید و چنانکه هر دو یا یکی از آنها پیر و سالخورده شوند و موجب رنج و زحمت شما باشند مواظب باشید کلمه ای که رنجیده خاطر شوند مگویید و کمترین آزار به آنها مرسانید و با ایشان به اِکرام و احترام، سخن گویید . و همیشه پر و بال تواضع و تکریم را با کمال مهربانی نزدشان بگستران و … (سوره مبارکه اسراء آیه ۲۳و ۲۴)

از تعمق در آیه مذکور و آیات صدر و ذیل آن استفاده های زیر بدست می آید:

 ·        ریشه احسان به والدین اعتقادات پاک الهی می باشد

 ·        اهمیت و جایگاه بسیار والای احسان به والدین و تکریم ایشان در دوره سالمندی

 ·        والدین مظهر لطف الهی هستند

 ·        حمایت از والدین به خصوص در ایام پیری و ناتوانی ایشان

 ·        تواضع و خشوع در برابر والدین (بخصوص در زمان پیری)

 ·        طلب خیر و برکت برای والدین (بخصوص در زمان پیری)

 ·        اکرام و احترام سالمندان از صمیم قلب (بخصوص در زمان پیری)

 ·        اکرام والدین (سالمند) عمل صالح و کفاره گناهان و عنایت خدا بر فرزندان

 دین اسلام که از طرف خالق هستی برای بشریت فرستاده شده و پرچم دار آن حضرت محمد (ص) می باشد، بر ستون هایی چون عدالت و تعاون، رحم و دلسوزی، نه فقط برای بشریت بلکه برای همه جانداران استوار است و پرچم دار آن را خداوند به عنوان «رَحْمَهً للعالمین» یعنی رحمت برای همه عالمیان معرفی می نماید:

 

وَمَآ أَرْسَلْنَاکَ إِلاَّ رَحْمَهً لِّلْعَالَمِینَ

پس دین اسلام نه فقط برای سالمندان رحمت است بلکه برای همه عالمیان رحمت است.

  سالمندی آن قدر در اسلام ارزشمند است که یکی از پیامبران خدا به نام حضرت زکریا -علیه السلام- در مناجات با پرودگار عالم به آن توسل می نماید که این دلیل بر ارزشمند بودن پیری است.

 ذِکْرُ رَحْمَهِ رَبِّکَ عَبْدَهُ زَکَرِیآ * إِذْ نَادَیٰ رَبَّهُ نِدَآءً خَفِیاً * قَالَ رَبِّ إِنَّی وَهَنَ ٱلْعَظْمُ مِنِّی وَٱشْتَعَلَٱلرَّأْسُ شَیباً وَلَمْ أَکُنْ بِدُعَآئِکَ رَبِّ شَقِیاً

 «این یادی است از رحمت پرودگار نسبت به بنده ی خود ذکریا -علیه السلام- در هنگامی که پروردگارش را پنهانی ندا گفت: «پروردگارا! استخوان های من سستی گرفته است و شعله های پیری سر مرا فراگرفته است. پروردگارا! من هرگز در دعاهایی که کرده ام محروم و ناامید بازنگشته ام».

 در رابطه با دسته بندی موضوعی  آیات و احادیث موجود در زمینه سالمندان می توان به موارد ذیل اشاره نمود :

 

•  محور همبستگی جمعی

 

مجموعه افراد یک فامیل، نسبت به بزرگ خاندان احترام می ‏گزارند و در کارها با آنان مشورت می ‏کنند و در اختلافات، به رأى و حکمیت و داورى آنان ارج می ‏نهند و گاهى یک سخن از سوى آنان، آتش فتنه‏ اى را خاموش می ‏سازد، یا تفرقه و کدورتى را به وفاق و همدلى و آشتى مبدل می ‏سازد.

 

 رسول خدا (ص) فرمود:«البَرکه مَعَ اکابِرِکم»:

  برکت و خیر ماندگار، همراه بزرگترهاى شماست.

 در سخن دیگر فرمود:«الشّیخُ فى اَهْلِهِ کالنّبىِ فى اُمّتهِ»؛

 پیرمرد در میان خانواده ‏اش، همچون یک «پیامبر» در میان امتش است.

 این اشاره به همان نقش محورى، فروغ‏ بخشى، صفا آورى، هدایت و ارشاد، تجمع و الفت است که در وجود آنان نهفته است. پس اگر بزرگترها در فامیل و خانواده، چراغ روشنی ‏بخش و محور وحدت و همدلى و عامل انس و ارتباط و رفت و آمدهاى خانوادگی ‏اند، باید این جایگاه، محفوظ بماند و مورد حراست و تقویت قرار گیرد.

 

• حرمت سالمندان

 رعایت ادب و مقتضاى حق ‏شناسى نسبت به عمرى تلاش صادقانه و ایثارها، گذشت ها، دلسوزی ها و سوختن و ساختن ها که بزرگان از خود نشان داده‏ اند، آن است که در خانواده‏ ها مورد تکریم قرار گیرند، عزیز و محترم باشند، به آنان بی ‏مهرى نشود، خاطرشان آزرده نگردد، به توصیه‏ ها و راهنمایی هایى که از سر سوز و تجربه می ‏دهند، بی ‏اعتنایى نشود.

 خود «بزرگسالى» و «سن بالا» در فرهنگ دینى ما احترام دارد.

  پیامبر اکرم (ص): پیران را بزرگ و محترم دارید زیرا احترام به آنها به منزله احترام به مقام الهی است.

 پیامبر اکرم (ص): پیران و بزرگان خود را مورد احترام قرار دهید و به کوچکتران خود رحمت و عنایت داشته باشیدو  در روایت از رسول اکرم (ص) نقل شده است که:  احترام به سالمند مسلمان و حامل قرآن که بدان عمل می کند و آن را ترک نکرده و نیز احترام به حاکم عادل، احترام به خدا است.

 و نیز در قدر و منزلت سالمندان در فرهنگ اسلامی حدیثی از انس روایت شده که رسول اکرم (ص) فرموده: هیچ جوانی ، سالمندی را اکرام نکرده به خاطر سالمند بودنش مگر این که خداوند آن شخص را هنگام پیری طوری قرار می دهد که کسی او را محترم شمرد.

   و همچنین این سخن پیامبر خدا (ص) است:

 «مَنْ عَرَفَ فَضْلَ کبیرٍ لِسنّهِ فَوَقَّرَهُ، آمَنَهُ اللَّهُ تعالى مِن فَزَعِ یوم القیامه»؛

 هر کس فضیلت و مقام یک «بزرگ» را به خاطر سن و سالش بشناسد و او را مورد احترام قرار دهد، خداى متعال او را از هراس و نگرانى روز قیامت ایمن بدارد.

  حدیثی روایت شده که سند آن را به رسول خدا (ص) نسبت می دهند که در آداب سلام کردن باید خردسال به سالخورده و سوار به پیاده و گروهی کم تعداد بر گروه بیشتر سلام کنند ودر روایتی زیبا پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: هر کسی سالمندان را احترام نکند از ما نیست.

 و نیز به جهت نمایان کردن اهمیت این احترام و بزرگداشت ، پیامبر اکرم (ص) احترام و بزرگداشت سالمند مومن را با تعظیم و بزرگداشت خداوند عزوجل برابر دانسته اند. و به آن وعده پاداش نیز داده و می فرمایند :سالمندان را احترام کنید تا در قیامت همنشین من باشید.

 احترام به بزرگترها و ترحم و مهربانى نسبت به کوچکترها، از دستورالعمل هاى اخلاقى اسلام است و کانون خانواده ‏ها را گرم و مصفا می ‏سازد و این، توصیه امام صادق(ع) است که فرمود:

 «لَیسَ مِنّا مَنْ لَمْ یُوَقِّرْ کبیرَنا وَ لَمْ یَرْحَمْ صَغیرنا»؛

 کسى که بزرگ ما را احترام نکند و کوچک ما را مورد شفقت و عطوفت قرار ندهد، از ما نیست.

 ین سخن را نیز از حضرت على(ع) به یاد داشته باشیم که فرمود:

 «یُکْرَمُ العالِمُ لِعلمه و الکبیرُ لِسِنّهِ»؛

 دانشمند را به خاطر علمش و بزرگسال را به خاطر سن او، باید احترام کرد.

اگر جوانان قدر پیران را نشناسند و به جایگاه آنان حرمت ننهند، هم رشته‏ هاى عاطفى پیوندهاى انسانى از هم گسسته می‏شود، هم از رأفت و عاطفه و تجربه سالخوردگان محروم می‏شوند.

 

حضرت على(ع) در یکى از سخنان خویش، ضمن انتقاد از اوضاع زمانه و ناهنجاریهاى رفتارى مردم، از جمله بر این دو مسأله تأکید می ‏فرماید :

۱-  بی ‏احترامى کوچکترها نسبت به بزرگترها

۲- رسیدگى نکردن توانگران به نیازمندان:

  «انّکم فى زمانٍ … لا یُعَظِّمُ صغیرُهم کبیرَهُمْ و لا یَعُولُ غَنیُّهُم فقیرَهم»؛

 شما در زمانه‏ اى به سر می‏برید که کوچک به بزرگ تعظیم و تکریم نمى‏کند و ثروتمند، به فقیر رسیدگى نمی‏کند!

 

اطاعت پدر و مادر اطاعت خداست، نافرمانی پدر و مادر نافرمانی خداست و در جایی دیگر      می فرماید: هر که پدر و مادر خویش را خشنود کند، خدا را خشنود کرده و هر کس پدر و مادر خویش را خشمگین کند، خدای را ناخشنود کرده است.

 در کتاب اصول کافی بابی تحت عنوان «احترام سالخوردگان» گشوده شده است که نشانگر منزلت آنان از دیدگاه دین اسلام است.

• تکریم والدین

 سالمندان به طور عموم، از احترام برخوردارند. اگر پدر و مادر باشند که این وظیفه، سنگین ‏تر و مسؤولیت مضاعف است. قرآن کریم از تندى و پرخاش نسبت به پدر و مادر پیر نهى می ‏کند و به سخن نیک و لحن شایسته و خضوع و تواضع و گستردن بال رأفت در برابر آنان و خیرخواهى و دعا در حق آنان دعوت می ‏کند.

•  فرمان خداوند، چنین است:

 «اِمّا یَبْلُغَنَّ عِندک الکبرَ اَحَدُهما او کلاهُما فلا تَقُلْ لَهما اُفٍّ و لا تَنْهَرهُما وَ قُلْ لَهُما قولاً کریماً، وَاخفَضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِ مِنَ الرّحمهِ وَ قُل رَبِّ ارحَمْهُما کما ربّیانى صَغیراً»؛

ادب و احترام نسبت به پدر و مادر بزرگسال، آن است که: آنان را به اسم، صدا نکنى، به احترامشان برخیزى، از آنان جلوتر راه نروى، با آنان بلند و پرخاشگرانه سخن نگویى، نیازهایشان را برآورى، خدمتگزارى به آنان را وظیفه‏ اى بزرگ بدانى و از آنان در سن کهولت و پیرى مراقبت کنى.

 درروایت است که مردی نزد رسول خدا حضرت محمد بن عبدالله (ص) رسید و به ایشان عرض کرد: پدر و مادرم به سن پیری رسیده اند و نیاز فراوان به دستگیری و مراقبت دارند و من درباره آنان همان رفتاری را دارم که آنان در زمان کودکی در حق من داشتند و با کوشش فراوان تمام احتیاجات آنان را برطرف می سازم. با این وجود، با چنین رفتاری حق آنان را ادا نموده ام؟ رسول خدا فرمود: هنوز نه.

فردی در مورد آیات سوره اسرا پیرامون حقوق پدر و مادر از حضرت امام جعفر صادق(ع) پرسید و آن حضرت در پاسخ گفت که مراد از آن آیات این است که نگذاری مجبور شوند نیازهای خود را از تو طلب کنند بلکه خود در تامین نیازهای آنان پیشقدم باشی و در مصاحبت و معاشرت آنان روشی پسندیده داشته باشی و جز به محبت به آنان ننگری و آنان را حتی به صدای بلند نیازاری.

در حدیث است که امام باقر (ع) فرموده است: پدرم به مردى نگریست که همراه پسرش راه می ‏رفتند و پسر به بازوى پدرش تکیه داده بود. پدرم تا زنده بود، با آن جوان (به خاطر این بی حرمتى نسبت به پدرش) صحبت نکرد.

به همان اندازه که آزردن آنان و «عاق» شدن، حرام و نکوهیده است و از آن نهى شده است، دل به دست آوردن و جلب رضایت و نیکى به آنان سفارش شده است و این خدمتگزارى، سبب بهشتى شدن فرزندان به شمار آمده است.

«ابراهیم بن ‏شعیب» گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: پدرم بسیار پیر و سالخورده و ناتوان شده است. هر گاه حاجتى داشته باشد او را برمی ‏داریم و بر دوش می ‏کشیم.

 حضرت فرمود:

 «اِنْ استَطَعْتَ اَنْ تَلِىَ ذلک مِنْهُ فافْعَلْ و لَقِّمْهُ بِیَدِکَ، فانّه جَنَّهٌ لک غَداً»؛

 اگر بتوانى عهده ‏دار کارهاى او شوى چنین کن، حتى با دستانت لقمه در دهان او بگذار، که این فرداى قیامت، براى تو بهشت (یا سپر از آتش: جُنّه) خواهد بود.

آنچه شایان ذکر است اینکه بیشترین توصیه‌های پیشوایان دین پیرامون حفظ حریم و رعایت شان والدین است ،چنانکه این حق حتی پس از مرگ والدین نیز برگردن فرزند است که از جانب پدر ومادر صدقه دهد، نماز بخواند، حج بگزارد، روزه بگیرد و…

 ضرورت رسیدگی و نگهداری از والدین در ایام سالخوردگی چنان است که هنگامی که مردی به حضور پیامبر اسلام(ص) شرفیاب شد و عرض کرد که پدر و مادر پیری دارم که به من انس گرفته اند و از رفتن او به جهاد کراهت دارند، پیامبر اسلام(ص) حق را به جانب پدر و مادر سالمند داد و فرمود که: «ملازم پدر و مادرت باش که مانوس بودن یک شبانه‌روز با آنها از جهاد یکسال بهتر است.»

 

•  انتقال فرهنگ

 از عمده ‏ترین راههاى انتقال یک فرهنگ به نسلهاى آینده، رفتار پدر و مادر و مربیان است. کودکان، آنچه را در رفتار بزرگترها ببینند، از آن الگو می ‏گیرند. احترام به بزرگترها و رعایت ادب و تکریم نسبت به سالخوردگان، اگر در عمل و رفتار ما تجلى یابد، فرزندان ما نیز، این فرهنگ را می ‏آموزند و با همین آداب و سنن بار می‏آیند. کسى که انتظار ادب و معرفت و حق‏ شناسى از فرزندانش دارد، باید همین حالت را نسبت به پدر و مادر و بزرگترها نشان دهد، تا کوچکترها هم از او بیاموزند.

 این یک سنت تاریخى و تأثیر و تأثر از اعمال و رفتار است. هر کس چیزى را درو می‏کند که کِشته است. اگر در حدیث است که «لا میراثَ کالادب»؛ هیچ ارثى همانند ادب نیست که از بزرگان به فرزندان برسد، در این مورد هم مصداق می ‏یابد.

 

امام على(ع) فرمود:

 «وَقِّرُوا کبارَکُمْ، یُوَقّرْکُمْ صِغارُکُم»

 به بزرگانتان احترام کنید، تا کوچکترها هم به شما احترام کنند.

 امام صادق(ع) نیز فرموده است:

 «بِّروا آباءَکم، یَبِرُّکُمْ اَبْناؤکُمُ»؛

به پدرانتان نیکى کنید، تا فرزندانتان هم به شما نیکى کنند.

این دقیقاً برداشت محصول، از زراعتى است که انسان با رفتارش در زمین دل و لوح جان کودکان انجام می دهد.

•  مایه برکت و نعمت

 در فرهنگ اسلامی و جود سالمندان و احسان به آنان به مثابه عاملی جهت نزول برکات و خیرات در زندگی و باعث رخ دادن اثرات مثبت و سازنده در زندگی اطرافیان قلمداد گردیده است . رابطه عاطفی میان پدر و مادر از یک طرف و میان فرزندان از طرف دیگر از بزرگترین روابط اجتماعی است که قوام و استواری جامعه انسانی بدانها است.

 پیامبر اکرم (ص): برکت در وجود سالمندان است.

 پیامبر اکرم (ص): وجود سالمندان بین شما باعث برکت و نعمتهای الهی می باشد.

• وظیفه خانواده در قبال سالمندان

 سالمندانی که در خانواده قرار می گیرند غالباً پدر و مادر و یا پدربزرگ و مادربزرگ می باشند و نسبت به برخورد اعضای خانواده اعم از پسران و دختران در اسلام سفارش های زیادی داریم که با نیکی با آنان رفتار کنند، که هم از جنبه مادی و هم از جنبه معنوی به ایشان توجه فراوان شود و از آنان پاسداری شود و حتی در خلوت برای ایشان دعای خیر نمایند.

 علاوه بر رعایت موارد اشاره شده در آیات قبل نسبت به پدر و مادر که جزو سالمندان خانواده به حساب می آیند، لازم است به قصد احترام برای ایشان دوستان آن ها را نیز محترم شماریم، چنانکه در روایتی آمده که رسول خدا (ص) فرموده : “عیادت دوستان پدر یکی از موارد نیکی با پدر است.”

  در نهج البلاغه آمده از موارد احترام به پدر و مادر اطاعت آنان است. حضرت علی -علیه السلام- می فرماید: کسی که مطیع پدر و مادر و پروردگار خویش باشد در اعلای بهشت است.

 امام رضا -علیه السلام- می فرماید: آن کس که با چشم بغض و کینه به پدر و مادرش که حتی به او ستم کرده اند، بنگرد نمازش نامقبول است.

 از موارد احترام به پدر و مادر می توان برخاستن از روی احترام و به هنگام ورودشان، یا بوسیدن آنان اشاره کرد . زیرا حضرت فاطمه(س) به قصد احترام پدرش هنگام ورود حضرت رسول (ص) به مجلس، از جای خود برخاسته، قیام می نمود و پدر گرامی اش را می بوسید.

• تسهیلات اسلام برای سالمندان

 با توجه به وضعیت سالمندان و ناتوانائیهایی که بر آنان عارض می شود ، دین اسلام تسهیلات و معافیتهایی را برای آنان در نظر گرفته که از آسان نمودن تکالیف دینی برای مومنان تا کاهش و تخفیف مجازات برای مجرمان را در بر می گیرد.

 سالمندان به دلیل کهولت سن، قادر به انجام بسیاری از کارهای سنگین و مشقّت بار نیستند و به مراقبت و توجه بیش تری نیاز دارند. در فقه اسلامی نیز که احکام و تکالیف اسلامی هماهنگ با توان و استطاعت افراد آمده، در اجرای تکالیف نسبت به سالمندان آسان گیری های خاصی شده است. حضرت امام خمینی (ره) درباره افرادی که از روزه گرفتن معاف شده اند می فرمایند: «از جمله افرادی که می تواند روزه ماه مبارک رمضان را افطار کند، پیرمردان و پیرزنان هستند، در صورتی که روزه گرفتن برای آنان سختی زیاد و مشقّت داشته باشد» و یادر مسأله حج نیز سالمندان در صورت ناتوانی، می توانند برای ادای فریضه باشکوه حج ابراهیمی نایب بگیرند.

 به منظور تکریم سالمند حتی جمهور فقها اتفاق نظر دارند که در جنگ با کفار، سالمندان کافر که در حال جنگیدن با مسلمانان نیستند کشته شدنشان توسط سپاه اسلام حرام است.     رسول خدا(ص) فرمود: به نام خدا و بر دین رسول خدا حرکت کنید، ولی هشیار باشید که سالمندان نیز بچه ها و زنان را نکشید، خیانت نکنید، غنیمت ها را جمع آوری و اصلاح و نیکی کنید که خدا نیکی کنندگان را دوست دارد .

 

• پاداش خدمت به سالمندان

 فردی که در ایام توان مندیِ خویش به سالمندان احترام می گذارد و به حمایت و خدمت آنان            می پردازد، پاداشش در این دنیا این است که در روزگار ضعف و پیری، مورد احترام و حمایت دیگران واقع می شود. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید: “چنان چه جوانی دردوران جوانی خویشْ پیر کهنسالی را اکرام و احترام کند، خداوند برای روزگار پیری او کسی را مأمور می گرداند که به پاداش این عمل نیک، او را اکرام و احترام کند”.

• مجازات آزردن پیران

 ضعف جسمی سالمندانْ نیازمند توجه، و مویِ سپیدشان شایسته تکریم و احترام است. بنابر روایات اگر کسی به هر دلیلی فرد مسنی را مورد بی حرمتی و آزار و اذیّت قرار دهد و موجبات رنجش خاطرش را فراهم سازد، مجازات آن را در دنیا خواهد دید.                                          امام صادق علیه السلام در این باره فرموده است: “آن که که حُرمت پیر محاسن سفیدی را نگه ندارد، پیش از آن که بمیرد، خداوند او را توسط شخص دیگری خوار می نماید”.

• حقوق سالمندان

 امام سجاد علیه السلام حق سالمندان را بر دیگران چنین بیان فرموده اند: “حق سالخورده این است که حرمت پیری اش را نگه داشته و در کارها او را مقدّم بداری. در اختلافات، [خصمانه] با او رو به رو نشوی. در راه رفتن، بر او سبقت نگیری و پیشاپیش او راه نروی. نادانش نشماری و اگر رفتار جاهلانه ای کرد، تحمل کنی. به مقتضای سوابق مسلمانی و سالمندی، احترامش کنی که حق سن و سال نیز چون حق اسلام است”.

 رعایت موارد ذکر شده را نسبت به سالمندان را می توان جزو حقوق معنوی به حساب آورد، که وظیفه اعضای خانواده و جامعه است که آن ها را نسبت به سالمندان خانواده اعم از پدر و پدربزرگ و مادر و مادربزرگ رعایت نمایند؛ اما نسبت به حقوق مادی شان رعایت نکات زیر الزامی است:

 برای کمک به سالمندان در خانواده لازم است که به نحو کافی تغذیه و لباس، مسکن و اسباب معالجه شان در صورت بیماری فراهم شود و نسبت به رعایت حالشان هیچ کوتاهی نشود و اگر در ایشان میل به ازدواج دیده شد (در صورتی که پدر، همسرش را از دست داده باشد)، بر فرزندان واجب است که برای پدر، همسر اختیار کنند و اگر فقیر باشند و فرزندان غنی، نفقه دادن به آنان بر فرزندان واجب است. گفتنی است که تأمین نفقه و نیازمندی های والدین زکات محسوب نمی شود. زیرا از نظر فقه جایز نیست که پدر و مادر از فرزند زکات دریافت کند.

 برای وجوب نفقه پدر و مادر فقیر بر فرزندان فقها به دلایل موجود در قرآن و سنت  استناد    می کنند:

 

▪ دلیل قرآنی:

وَقَضی رَبُّکَ ألاّ تَعْبُدُوا إلاّ إیاهُ وَبِالْوَالِدَینِ إحْسَاناً

“خداوند فرمان داده که فقط الله را عبادت کنیم و نسبت به پدر و مادر نیکی و احسان کنیم”

 فقها تأمین نفقه ایشان را جزو احسان شمرده اند.

▪ دلیل سنت:

 پیامبر (ص) فرموده: “پاک ترین چیزی که انسان می خورد آن است که از دسترنج خودش باشد و فرزندش جزو دسترنج انسان است”

  با توجه به این که جمع انبوهی از جامعه سالمندان به حساب می آیند، لذا توجه جامعه به رعایت حقوق سالمندان ضروری است و رعایت حقوق ایشان از ناحیه اسلام جزو اعمال صالحه و عبادت محسوب می شود.

 بسط بستر امن و آرامش در جامعه به منظور آنکه مستضعفان جامعه از جمله سالمندان در آن آسوده زندگی کنند، تا هیچ گونه حس غربت و کمبود روحی نداشته باشند وظیفه اعضای جامعه است. سالمندان در جامعه باید بیش از دیگران مورد توجّه و احترام قرار گیرند و از هر گونه بداخلاقی نسبت به ایشان، اعم از تمسخر، غیبت، طعنه، القاب زشت، سخنان تند و زننده، ظلم و …  پرهیز کرد، که چنین مواردی در سوره حجرات آیات (۹، ۱۰ و ۱۱) به تفصیل بیان شده است.

 سیدقطب (ره) از جمله مصادیق استهزاء و مسخره کردن را تمسخر جوانان نسبت به سالخوردگان قلمداد می کند.

 علاوه بر رعایت حقوق معنوی سالمندان، جامعه وظیفه دارد در صورتی که خانواده توان تأمین حقوق مادی ایشان را نداشت، حقوق مادی ایشان را فراهم کند.

 با توجه به این که سالمندان قبلاً عضوی از خدمت گزاران جامعه بوده اند، حقی بر جامعه دارند، سالمندان نباید سربار جامعه قلمداد شوند و برای ملاحظه مسائل روحی آنان لازم است در مسائل مهم با ایشان مشورت شود تا احساس نکنند که جامعه آنان را ترک نموده است.

 و در هنگام ورود ایشان به محافل و مجالس جا دادن به آنان و حتی برخاستن به قصد احترام ایشان جزو مکارم اخلاقی به شمار می آید.

 حکومت عادل به مثابه پدر است نسبت به فرزندان. مسؤول رعایت حقوق تمام اقشار مردم است اعم از مسلمانان و یا کافرانی که زیر سایه حکومت اسلامی زندگی می کنند و رعایت امنیت و گسترش میدان عدالت برای همگی شهروندان و تمام کسانی که تحت سیطره حکومتند، جزو وظایف حکومت می باشند.

 از جمله وظایف حکومت به طور خصوص رسیدگی به مستضعفان جامعه می باشد، که سالمندان جزء مستضعفان اند.

 بر حکومت اسلامی واجب است که مسائل و نیازهای معنوی و مادی سالمندان را تأمین نماید و کرامت ایشان را حراست کند و نگذارد که هیچ کسی حقوق آنان را پایمال کند و به آنان قصد بی احترامی داشته باشد.

 اگر اشخاصی یافت شوند از سالمندان که از لحاظ کار و تأمین معاش ناتوان باشند وظیفه حکومت است که آنان را تأمین و سرپرستی نماید.

 حتی اگر بدهکار باشند و فوت کنند در حالی که توان پرداخت دیون خود را نداشته اند بر حکومت لازم است در صورت عدم توانایی پرداخت دیون توسط وارثان، دَین آنان را پرداخت نماید.

 چنانکه رسول اکرم (ص) می فرمایند: هر مؤمنی بمیرد و مالی را بعد از خود برجا گذارد، آن مال حق وارثان است و اگر دیونی به جای گذاشت من دینش را پرداخت خواهم نمود و سرپرستش هستم.

 درباره وظیفه دولت نسبت به سالمندان در اصل ۲۹ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آمده: برخورداری از تأمین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری، پیری، از کار افتادگی، بی سرپرستی، در راه ماندگی، حوادث و سوانح. دولت مکلف است طبق قوانین از محل درآمدهای عمومی و درآمدهای حاصل از مشارکت مردم خدمات و حمایت های مالی فوق را برای یک یک افراد کشور تأمین کند.

 و نیز در اصل ۲۱ آمده : دولت موظف است حقوق زنان را در تمام جهات با رعایت موازین اسلامی تضمین نماید، از جمله ایجاد بیمه خاص بیوگان و زنان سالخورده وبی سرپرست .

  وجود قوانین و امتیازات خاص سالمندان دارای توجیهات بسیاری است که می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

 

۱- قدردانی از کسانی که در جهت خیر و مصلحت مردم و نسل پس از خود از طریق کار و تلاش و تربیت، از هیچ تلاشی فروگذار ننموده‌اند.

۲- همکاری میان مردم یک جامعه براساس نیکوکاری، خیرخواهی و احساس مسئولیت متقابل.

۳- قدردانی از خیرخواهی و خدمت خدمتگزاران و پرهیز از مقابله به مثل با آنهایی که به بیراهه رفته و بد عمل کرده‌اند.

۴- استفاده کامل و همه جانبه از تخصص، تجربه و علوم گذشتگان که تنها از طریق مشاهده و آموزش مستقیم ممکن گردیده و کتاب و مدرسه‌ای برای آنها موجود نبوده است.

۵- اقرار به حقایق و اعتراف به زحمات دیگران، در جهت عمل به این فرموده خداوند که:      «ولا تبخسوا الناس اشیاءهم» «چیزها (و دستاوردهای) مردم را بی‌ارزش ننمایید». زیرا حقیقت گوهر درخشانی است که پرتو و درخشندگی آن هیچ‌گاه خاموش نمی‌شود.

۶- پاس داشتن و احترام آیندگان به گذشتگان و حرمت نهادن فرزندان به پدران و مادران، زمینه خیر و منافع بسیاری را فراهم می‌نماید و بدترین سرنوشت آن است که نسل جدید، گذشتگان خود را مورد مذمت و ملامت قرار دهند و به آنان ستم روا دارند و آنها را مورد اهانت قرار بدهند و حق و انصاف را در حق آنان مراعات ننمایند؛ زیرا زندگی واجد تبلور و بازتاب است و هر عملی عکس‌العملی را به دنبال دارد.

برخی از تکالیفی که در مورد سالمندان به عهده جامعه می باشد شامل موارد ذیل است :

  الف- اهتمام به مداوای بیماری‌های مرحله پیری و فراهم آوردن زمینه مطلوب برای همه بیماران سالمندی که نیاز به معالجه دارند.

 ب- فراهم آوردن امکانات لازم برای سالمندانی که به هر دلیل امکان زندگی آنها با خانواده‌هایشان وجود ندارد، با توجه به این موضوع که پدیده «خانه سالمندان» که زایده فرهنگ غربی است، هیچ‌گاه نباید جای عطوفت و مهربانی و زندگی سالمندان در کنار فرزندان را بگیرد، به جز در مواردی که سالمندان به مراقبت‌های پزشکی خصی که اهل خانواده از عهده آن برنیایند، نیاز داشته باشند.

 ج- تأمین معیشت مناسب برای آنها زمانی که توانایی کار و کاسبی را از دست می‌دهند و از پس‌انداز مالی و درآمد مناسب برخوردار نباشند و هیچ فرقی نمی‌کند که بودجه کمک به آنها از وجوهات شرعی پرداخت می‌شود یا از ذخایر حکومتی.

 د – ایجاد مراکز تفریحی، ورزشی و فرهنگی لازم برای سالمندان تا نشاط، شادابی و امید را در آنها زنده نگاه دارد و از تجارب و خبرگی‌های آنان در حد توان استفاده به عمل بیابد.

 هـ- نباید آنها را از انجام کارهایی که هنوز توانایی انجام آنها را دارند بازداشت، به ویژه کارهایی که به توانایی جسمی نیاز چندانی ندارند.

و- تصویب قوانین و لوایحی برای حفظ حقوق سالمندان که همه توجیهات و مقررات شرعی در آن، مورد توجه قرار گیرند.

 هرگاه افراد سالمند دارای اقوام و خویشاوندانی نبودند، بر مسئولین حکومتی واجب است در اماکنی که با شأن و منزلت بزرگان سازگار باشد و از همه امکانات کار، مطالعه، تفریح، ورزش، بهداشت و معالجه برخوردار باشد، به خدمت و مراقبت از آنها بپردازند؛ زیرا گاهی ممکن است برخی از سالمندان از بیماری جسمی یا روانی خاصی رنج برده و برای نزدیکان نیز غیرقابل تحمل باشد که به مراقبت‌های ویژه و اماکن خاصی نیاز دارند که در این صورت حکومت‌ها باید به طور رایگان یا با هزینه‌های بسیار اندک به مراقبت از سالمندان بیمار اقدام کنند.

لازمه حُسن رفتار و نیکوکاری آن است که مراکز مجهزی برای کار، تفریح، تندرستی و معالجه سالمندان فراهم شود، تا سلامت، شادابی، امیدواری، احساس وجود و کرامت در آنها شکوفا شود. از طرف دیگر از توانایی‌ها و تجارب فکری و عملی تخصص‌ها و فن‌آوری‌های آنان متناسب با وضعیت‌شان حداکثر استفاده به عمل بیاید.

و هم‌چنان که پیش‌تر نیز گفته شد: «در هیچ شرایطی نباید مجال و فرصت کار و بروز و ادامه فعالیت و سازندگی ـ در حد توان ـ از آنان سلب شود؛ زیرا کار و مشغولیت روح شادابی، احساس عزت و افتخار را در آنان زنده نگاه می‌دارد و از افسردگی، احساس پوچی و انزواء    آنان جلوگیری می‌نماید.

 در ادامه بحث مربوط به سالمندان یک سری مسائل را به عنوان ضمانت‌های عمومی برای توجه به حقوق آنها براساس اصول و ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی اسلام بیان نموده‌اند که مفاد و روح آن این است که: حفظ احترام و ضرورت مراعات امور مربوط به سالمندان حقی استوار و اساسی در زندگی بشری است و باید براساس مهربانی و عطوفت و آگاه از وضع و شرایط جسمی و روحی‌شان همه امکانات لازم برای رفاه و آسایش آنها از طرف مؤسسات رسمی، مردمی و بین‌المللی فراهم شود و همه دست به دست هم بدهند تا قوانین خاص سالمندان که حافظ حقوق و تأمین کننده مصالح‌شان باشد تهیه شود و به صورت جدی به مرحله اجرا دربیاید.

در دنیای غرب که اصول ایمانی و مکارم اخلاقی به سستی گراییده و عواطف انسانی و محبت های خانوادگی ارزش خود را از دست داده است، پدران و مادران سالخورده و ناتوان، وضع رقّت بار و اسف انگیزی دارند. نه ایمان کاملی در دل های فرزندان است که برای خدا آنان را تکریم کنند و نه فضایل اخلاقی در نظرشان ارزشی دارد که به عنوان حق شناسی، آن ها را محترم شمارند. در همین دنیای غرب، با استفاده از دستگاه خودکشیِ آرام، سالخوردگان می توانند به زندگی خود پایان دهند. برخی وسایل ارتباط جمعی غرب این دستگاه را کمک بزرگی به هزاران پیرمرد و پیرزن می دانند که به دلیل کهولت سن و اوضاع رقت بار زندگی، قصد خودکشی دارند.

در جامعه ما که بیشتر مردم از نعمت تعالیم اسلامی برخوردارند و ارزش سالخوردگان در جامعه و دربین افراد خانواده حفظ شده است، به پدر و مادر و سالمندان خویش با دیده تکریم و عطوفت نگاه می کنند و آنان را کم و بیش مورد رأفت و محبت خویش قرار می دهند.

باید تمهیداتی اندیشید تا چنین فرهنگ اسلامی و ایرانی در خانواده ها حفظ شود و نسل جوانمان را از روی آوردن به فرهنگ غیر ارزشی غرب بازداریم و نگذاریم که سالخوردگان ما هم چون بیش تر غربی ها در اواخر زندگی خود، با غربت پیری و تنهایی هم نشین شوند.

 سالمند آزاری و فقدان قانون:

 بسیاری از سالمندان قادر به دفاع از حقوق خود نیستند، بنابراین موارد عدیده‌ای از سالمندآزاری ناشناخته باقی می‌ماند. حتی در مورد سالمند آزاری جسمی، از آنجا که سالمندان در معرض زمین خوردن و برخورد با اشیاء هستند، اثبات آزار آنان توسط بستگان به طور عمدی مشکل است اما صدمات جسمی تنها وجه سالمندآزاری نیست. بی‌توجهی به احتیاجات عاطفی سالمندان و محروم کردن آنان از تماس با افراد مورد علاقه خود، بی‌توجهی به نیازهای تغذیه‌ای و بهداشتی ایشان ، بردن وسایل خانه و مایملک مورد علاقه آنان، دست‌درازی به اندوخته‌های آنان، ناسزاگویی به آنان و تهدید ایشان به فرستادن به خانه‌های سالمندان یا اخراج از خانه از وجوه دیگر سالمندآزاری است.

 سالمندآزاری بیرون از چارچوب خانواده هم روی می‌دهد. هرچند در برخی از مراکز سالمندان، خدمات مناسبی عرضه می‌شود لیکن تعدادی از سالمندان به علت بی‌توجهی در سرای سالمندان و دیگر مراکز نگهداری از دست می‌روند.

عموما زنان سالمند بیش از مردان سالمند و سالمندان تحریک‌پذیر و عصبی بیش از سالمندان مطیع و فرمانبردار و سالمندان بیمار و معلول بیش از سالمندان سالم گرفتار آزار می‌شوند.

اگر چه امکان دارد سالمندان به نوعی قربانی همه خشونت های فوق شوند اما به نظر می رسد بیشترین موردی که در مورد سالمندان عمومیت دارد خشونت روانی است.

خشونت روانی شامل بی احترامی لفظی مداوم، اذیت و آزار، تهدید های متداول مانند دوست نداشتن سالمند، مورد پسند نبودن، دشنام دادن، تمسخر و استهزاء سالمند در جمع، ممنوعیت برقراری ارتباط با دیگرانبی توجهی نسبت به نیازهای جسمانی، اجتماعی و روانی سالمند است که سلامت روانی او را به مخاطره می اندازد و موجب بروز احساساتی چون  بی میلی به زندگی، سرزنش خود، نداشتن اعتماد به نفس و نگرش مثبت، احساس یأس و ناامیدی و درماندگی، ترس از مردم، اضطراب، احساس گناه، احساس حقارت، احساس عدم شایستگی و خودارزشمندی و نهایتاً کناره گیری سالمند از اجتماع می شود.

 متأسفانه بعضی ازسالمندان برای رهایی ازخشونت خودکشی را به عنوان آخرین راه دانسته و اقدام به خودکشی می نمایند. از طرف دیگر چون تن و روان آدمی وابسته به هم بوده و سلامت یکی در گرو سلامت و شادابی دیگر است، لذا در بیشتر موارد نیز این ناراحتی های روانی منجر به بروز بیماریهای جسمانی در سالمندان شده و سلامت آنان را به مخاطرهمی اندازد .

 

• راههای جلوگیری ازسالمندآزاری :

 Ø     تهیه و تدوین قوانین و مقررات حمایت از سالمند

 Ø     تشکیل انجمن حمایت از سالمندان با مشارکت خود آنان

 Ø     تشکیل کمیته تکریم سالمندان

 Ø     خارج سازی حمایت از سالمندان از مرحله ترحم و تغییر نگرش افراد جامعه نسبت به این گروه خاص

 Ø     آموزش خانواده های دارای سالمند در مورد رعایت نکات ایمنی

 Ø     پرنمودن زندگی روزانه سالمندان با فعالیت های مفید در جهت ارتقاء عزت و اعتماد به نفس آنان

 Ø     توجه به بهداشت روانی و جسمانی سالمندان

 Ø   انجام بررسی های علمی در مورد ابعاد و گستردگی سالمند آزاری به منظور حساس سازی، آگاهی و اقدامات لازم در سطح جامعه و در نهایت اینکه باید عوامل حمایت کننده از افراد بویژه سالمندان در برابر هر گونه خشونت گسترش یافته و در برنامه ریزی جهت کاهش انواع گوناگون خشونت و عواقب آن مورد استفاده قرار گیرد .

 

• منشور پیشنهادی حقوق سالمندان :

  مقدمه:

 این حقوق بر اساس ناتوانیهای جسمی و روحی ناشی از سالمندی علی الخصوص در مواردی که بدلایل مختلف مجبور به سکنی گزیدن در مراکز درمانی و توانبخشی هستند تدوین شده است.

 

 ماده ۱-حق برخورداری

 ·        تمامی سالمندان مانند سایر شهروندان برخوردار از تمام حقوق و امتیازات مصرح قانونی شامل قانون اساسی، قوانین مجلس، آیین نامه های هیئت وزیران و غیره می باشند، مگر در مواردی که محدودیتهایی بر اساس قانون ایجاد می شود. آنان بایستی از تمامی اشکال مداخله در زندگی شخصی، اعمال زور، تبعیض و انتقام جویی در برابر مطالبه حقوق مدنی خود بری باشند.

ماده۲- حق تکریم و استقلال

 ·        هر سالمندی حق دارد که بر اساس شخصیت ذاتی وی و بدون توجه به نژاد، مذهب، ملیت، جنس، سن، درصد ناتوانی، وضعیت تأهل و یا تمکن مالیاز تکریم و ا حترام برخوردار شود..

 

·        و به عبارت دیگر سالمندان:

 ·        در انتخاب وضعیت امور داخلی زندگی، نوع مراقبت، مزایا و خدمات مورد نیاز بر اساس تصمیم شخصی خود آزاد می باشند.

 

·        و نیز بایستی از هر گونه سوء استفاده، مورد غفلت واقع شدن و بهره شی بری بوده و در صورتیکه نیاز به مقیم یا وکیل داشته باشند حق آنها برای اینکه تمامی منافع آنان تأمین گردد مورد حفاظت قرار گیرد.

 

 ماده ۳: انتخاب محل زندگی

 ·        آزادی محل زندگی.

 ·        خانواده و دیگر مداخله‌کنندگان درمانگر باید حق سالمند را در انتخاب محل زندگی رعایت نمایند.

 ·        سالمند را باید از خطرات احتمالی هر موقعیت آگاه کرد.

 

ماده ۴: حفظ استقلال سالمند

 ·        حفظ استقلال سالمند توسط مراکز سالمندی و خانواده حق مسلم اوست.

 ·        خانواده و مراکز سالمندی باید مجهز به دستورالعمل‌های پیشگیری از وابستگی جسمی و روانی سالمندان باشند.

ماده ۵: مناسب‌سازی محیط زندگی با نیازهای فرد سالمند

 ·        محیط زندگی سالمند باید با نیازهای خاص وی مطابقت داشته باشد.

 ·        در صورت کاهش استقلال فرد سالمند، وی می بایست تحت مراقبتهای ویژه بخشهای دولتی یا غیردولتی قرار گیرد.

 ·        ارتقاء کیفیت زندگی و آسایش جسم و روح سالمند باید هدف نهایی برنامه های خدمت‌رسانی باشد.

 ·        برخورداری از فضای خصوصی و اجتماعی ویژه سالمند می‌بایست در مراکز درمانی و توانبخشی مدنظر قرار گیرد.

 

 ماده ۶: مشارکت فعال سالمندان در عرصه های مختلف اجتماعی علیرغم محدودیتهای موجود

 ·        آزادی عمل در برقراری ارتباط حق مسلم سالمند است.

 ·        خدمات اجتماعی می‌بایست با توجه به شرایط دوران سالمندی متناسب سازی شود.

 ·        سالمندان باید از حقوق فردی واجتماعی خود مطلع شوند.

 

  ماده ۷: حضور و نقش فعال اطرافیان

 ·        حفظ روابط اجتماعی با خانواده و دوستان حق طبیعی سالمندان است.

 ·        تقویت نقش مهم خانواده در ارائه حمایت‌های اجتماعی می‌بایست مدنظر قرار گیرد.

 ·        در صورت عدم وجود نزدیکان حمایتگر این نقش به عهده مراکز توانبخشی و درمانی سالمندان و داوطلبان می‌باشد.

 ماده ۸: درآمد و دارایی

 ·        سالمند مالک تمامی درآمدها و دارایی‌های خود می‌باشد.

 ·        دارایی فرد سالمند در صورت وابستگی روانی و جسمی وی از سوی قانون مورد محافظت قرار گیرد.

 ·        در صورتی که درآمد و توانایی مالی سالمند کفایت رفع نیازهای او را نکند باید از حمایت رفاهی قانونی بهره‌مند شود.

ماده ۹: ارج نهادن به فعالیتهای سالمند

 ·        حفظ و نگهداری تواناییهای انجام فعالیتها تا حد امکان.

 ·        سالمندان با سطح شناختی پایین نیز نیاز به ابراز وجود دارند.

 ·        مشارکت فعال سالمندان از احساس پوچی و بی‌ارزشی آنان پیشگیری می‌کند.

 ماده ۱۰: آزادی انجام فعالیتهای مذهبی

 ·        مراکز خاص سالمندان باید محلی برای ادای مراسم مذهبی داشته باشد.

 ·        حفظ و تکریم سالمند با هر دین و مذهب.

 ·        رعایت و حفظ اصول مذهبی مورد قبول فرد سالمند.

ماده ۱۱: حق بهره‌مندی از مراقبت

 ·        سالمندان مانند هر گروه سنی دیگر باید دسترسی به مراقبت‌های خاص داشته باشند که این مراقبت شامل تمامی خدمات پزشکی و توانبخشی لازم می‌باشد.

 ·        تجهیز مؤسسات توانبخشی و بیمارستانها با نیازهای خاص سالمند.

ماده ۱۲: حق بهره‌مندی از مراقبین آموزش دیده

 ·        وجود آموزش خاص در رشته سالمندشناسی و طب سالمندی برای مراقبین اساسی است.

 ·        بهره‌مندی تمامی پرسنل مراقب از حمایتهای روانی در مراکز سالمندی.

ماده ۱۳-حق شکایت

 ·        فرد سالمند حق شکایت از نوع مراقبت شخصی یا درمان خود را دارد.

 ·        این شکایت می تواند به صورت بی نام و یا از طریق ارتباط با شخص مورد اعتماد فرد سالمند باشد.

 ·        فرد یا افراد مسئول ارائه خدمات به فرد سالمند بایستی در اسرع وقت به مشکل رسیدگی نموده و در این راستا از اعمال هر گونه تبعیض یا  انتقام جویی بر علیه فرد سالمند شاکی پرهیز نمایند.

ماده ۱۴: رعایت شرایط جسمی و روحی در مراحل آخر زندگی سالمند

 ·        مراقبت دقیق از سالمند در مواجهه با دردهای جسمی و تالمات روحی در مراحل آخر زندگی سالمند و حمایت از خانواده وی وظیفه نظام‌های حمایتی است.

 ·         مراقبین باید از اصول ارتباطی در مورد مراحل آخر زندگی و مرگ سالمند مطلع باشند.