روان شناسی مثبت گرا چیست و چرا اهمیت دارد؟

از عمر رشته روان شناسی به عنوان یکی از شاخه های علمی روان شناسی بیش از یکصد و بیست سال  می گذرد. در طی این مدت این رشته با استفاده از روش شناسی علمی  به بسیاری از کلیدهای فهم و درک رفتار انسان دست یافته است.

با این همه به اذعان بسیاری روان شناسی هنوز تا تکمیل اهدافی که توسط بنیادگذاران آن برایش در نظر گرفته شده بود، فاصله زیادی دارد. بخشی از این مسئله البته ناشی از ماهیت موضوع مورد مطالعه روان شناسی یعنی خود انسان و طبیعت پیچیده اوست.

با این همه نمی توان انکار کرد که مطابق آنچه پروفسور مارتین سلیگمن اذعان داشته طی قرن بیستم، روان شناسی از اهداف اولیه خود دور شد و از سه هدفی که برای آن در نظر گرفته شده بود فقط به یکی پرداخت و دو هدف اصلی تر نادیده گرفته شد یا آن گونه که باید به آنها پرداخته نشد.

تعریف روان شناسی مثبت گرا و اهداف آن
روان شناسی مثبت گرا مطالعه علمی کارکرد بهینه آدمی، مطالعه و شناخت عوامل موثر بر بالندگی و شکوفایی فردی و جمعی آدمی از جمله عوامل موثر بر شادکامی و نشاط، شناخت فضیلت ها و توانمندی های مثبت(ملکات حسنه) و کاربرد این فضائل و توانمندی ها در سعادتمندی افراد و جوامع است.

در تعریفی دیگر روان شناسی مثبت گرا مطالعه علمی تجارب آدمی و صفات مثبت افراد و نهادهایی است که تغییر به سمت بالندگی را در افراد تسهیل می سازند.

تاریخچه و اهداف روان شناسی مثبت گرا
به طور کلی روان شناسانی که در این گرایش تازه روان شناسی به مطالعه و تحقیق علمی مشغولند بر این اعتقادند که اهدافی که موسسان روان شناسی برای آن در نظر گرفته بودند در سه حیطه کلی قرار می گرفت که عبارت بودند از الف) تلاش و سعی برای بنا کردن یک زندگی سعادتمند و ارزشمند برای انسان، ب) فراهم ساختن زمینه های بروز و شکوفایی استعدادها و توانایی های مثبت و فضائل موجود در افراد و ج) کاستن از درد و رنج افراد مبتلا به مشکلات و بیماری های روانی و تلاش برای درمان و بهبود آنها.

اما به دلایل مختلف و از جمله وقوع دو جنگ جهانگیر و آثار و عوارض گسترده آنها در نیمه اول قرن بیستم و ضرورت درمان کسانی که به لحاظ روان شناختی تحت تاثیر عوارض مستقیم و غیر مستقیم این جنگ ها قرار گرفته بودند و اختصاص بودجه های کلان در این زمینه، توجه عمده روان شناسان به این هدف سوم معطوف شد و دو هدف دیگر به نوعی مورد غفلت یا کم توجهی قرار گرفت.

به بیان دیگر روان شناسی طی قرن بیستم عمدتاً و حداقل از جنبه های عملی و کاربردی بیشتر برای حداکثر ۳۰ درصد مردم (بالاترین درصد متوسط افرادی که در یک جامعه نیازمند دریافت خدمات روان شناختی اند) برنامه ریزی شد و از ۷۰ درصد کسانی که دچار مشکلی نبودند ولی لازم بود تا برای ارتقای زندگی آنها و آسایش و رشد و تعالی شان برنامه ریزی کرد، غفلت شد.

نمود بارز این عدم توازن را می توان در تعداد آثار و مقالات بیشماری که طی قرن بیستم به موضوعاتی چون افسردگی، پرخاشگری، اضطراب و سایر هیجانات منفی پرداخته اند و میزان اندک اثاری که در باره هیجان های مثبتی چون امید، محبت، گذشت، خوش بینی، قناعت و رضایت و … منتشر شده اند دریافت.

به هر روی از سال ۱۹۹۸ ضرورت توجه و پرداختن به دو هدف دیگر روان شناسی در قالب علمی و با اسلوب و روش شناسی خاص این رشته محرز گشت. در این زمینه رئیس وقت انجمن روان شناسی آمریکا پروفسور مارتین سلیگمن طی فراخوانی روان شناسان را به مطالعه موضوعات مثبتی چون شادی و سعادت در آدمی، مطالعه فضیلت ها و توانایی منشی ( توانش های مثبت یا همان ملکات انسانی) و نهادهای مثبت در جامعه نظیر خانواده مثبت، مدرسه مثبت ، جامعه مثبت و امیدوار و … دعوت کرد.

      در طی دهه گذشته پ‍ژوهش و مطالعه در این زمینه رشد چشمگیر و حیرت انگیزی داشته است. مطابق نظر دکتر جین مگیار- مویی (۲۰۰۹، ترجمه براتی سده، ۱۳۹۱) در حال حاضر چند مجله علمی – پژوهشی به انتشار مقالات علمی در این زمینه مشغولند و دهها کتاب از جمله چندین کتاب جامع در حیطه های مورد نظر از جمله در زمینه فضیلت های انسانی، امید، معنویت، شکر و سپاسگزاری و …  منتشر شده اند.

همین محقق اعلام داشته که در آمریکا و انگلستان در حال حاضر در بیش از ۱۰۰ دانشگاه این رشته تدریس می شود و در بسیاری از دانشکده ها دوره های فوق لیسانس روان شناسی مثبت گرا دائر شده است.سر آمد این دانشگاه ها، دانشگاه پنسلوانیاست که اصلی ترین مرکز روان شناسی مثبت گرا در آن متمرکز است و وب سایت مرکز روان شناسی مثبت گرا به آدرسWWW.positive psychology center.com در آن دائر است.

چندین انجمن علمی بین المللی در این باره در آمریکا و اروپا به فعالیت مشغولند که از آن جمله است انجمن بین المللی روان شناسی مثبت گرا و بخش روان شناسی مثبت گرا در انجمن روان شناسی آمریکا و جامعه روان شناسان مشاوره و چند همایش جهانی هم در این باره منعقد شده است از جمله کنفرانس اروپایی روان شناسی مثبت گرای اروپا، کمیته بهزیستی روانی جهانی ، کنگره جهانی روان شناسی مثبت گرا و …

      در کشور ما در سال های اخیر موضوع روان شناسی مثبت گرا و ابعاد مربوط به آن با توجه به اینکه موضوعات آن با زمینه های فرهنگی و دینی ما نیز هماهنگی و سنخیت دارند، مورد توجه اساتید و دانشجویان قرار گرفته است و به ویژه در این باره دانشگاه قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه پیام نور و دانشگاه اصفهان پیشقدم بوده اند و در مقطع کارشناسی ارشد پذیرش دانشجو داشته اند. لازم به ذکر است که بخش زیادی از پایان نامه های دانشجویی در مقاطع تحصیلات تکمیلی در دانشگاه های علامه طباطبایی و دانشگاه تهران و دانشگاه شهید بهشتی به موضوعات مرتبط با روان شناسی مثبت اختصاص دارد و در این باره قطب علمی روان شناسی مثبت دانشگاه علامه طباطبایی است.

اهداف و ابعاد روان شناسی مثبت گرا
 روان شناسی مثبت گرا بر اصولی متمرکز است که با اصول روان شناسی معمولی متفاوت هستند. اصلی ترین این اصول در باره ماهیت و ذات انسان است. در حالی که گفته می شود روان شناسی موجود بخصوص روان شناسی بالینی بر  ضعف و ماهیت ضعیف آدمی معطوف است ولی از دید روان شناسی مثبت گرا انتسان ها ماهیتی خوب و مثبت دارند و اعمال و کردار آنها ناشی از توانمندی ها و منش ( شخصیت) اخلاقی آنان است یا می تواند باشد و منش انسان  ها هر چند خوب و بد دارد – منش خوب و منش بد-  با این همه نمی توان جنبه خوب آدمی را نادیده گرفت و با عینک آسیب شناختی به آدمی نگاه کرد.

 بر این اساس اهداف روان شناسی را می توان در سه سطح در نظر گرفت :
۱- سطح ذهنی – در این سطح روان شناسی مثبت گرا به حالت های ذهنی مثبت یا هیجان های مثبتی چون خشنودی و رضایت از زندگی ، شادی و نشاط ، قناعت، عشق و محبت، صمیمیت و سرور و فرح می پردازد. حالت های مثبت در این سطح شامل افکار سازنده در باره خود و آینده نیز می شود یعنی اموری چون امید و خوش بینی و … .

۲- سطح فردی- در سطح فردی روان شناسی مثبت گرا به مطالعه صفات فردی مثبت یا الگوهای رفتاری مداوم و پایداری که در طی زمان در افراد دیده می شود می پردازد. مطالعه در این سطح شامل فضیلت ها و صفاتی می شود چون شجاعت، خردمنتدی و حکمت ، عدالت ، شکیبایی و صبر، صداقت، اعتدال و میانه روی، حزم و احتیاط و … . در این سطح پیگیری و طلب اهداف عالی نظیر کمال و تحقق خویشتن و پیگیری اهداف عالی انسانی نیز قرار دارند.

۳-  سطح گروهی – در این سطح روان شناسی مثبت گرا بر تاسیس و ایجاد، کمال و ابقا و پایداری نهادهای مثبت در جامعه می پردازد؛ نهادهایی چون خانواده مثبت و سالم و رشد یافته، فضائل مدنی، محیط های کاری سالم و با نشاط، جوامع مثبت و مدارس مثبت و …

نحوه دستیابی به اهداف روان شناسی مثبت گرا
روان شناسان مثبت گرا برای کاربرد پذیر کردن اهداف خویش تاکنون در زمینه های مختلفی به اقدام مشغول شده اند که از جمله آنها می توان تدوین اصول و تکنیک های افزایش نشاط و شادی در افراد سالم ، تدوین فنون و روان درمانی های مثبت گرا برای کاهش و درمان افسردگی، تهیه و تدوین و ساختا واعتبار یابی آزمون های عدیده در زمینه های مورد مطالعه از جمله می توان به تدوین آزمون ها و مقیاس های مربوط به سنجش فضیلت های ششگانه انسانی، سنجش امید، سنجش و اندازگیری عفو و بخشش، سنجش شکر ، و …، تدوین راهکارهایی برای استفاده از توانمندی های منشی به شکل و روش های نو و تازه و تدوین و اجرای دوره های آموزش مربی و … اشاره کرد.

دکتر فرید براتی سده
روان شناس
رییس دبیرخانه شورای ملی سالمندان