رشد طلاق در سالمندی؛ چالشی نوظهور و راهکارهای سیاستی برای پیشگیری و مدیریت آن

در سال‌های اخیر، پدیده «طلاق در سالمندی» یا «طلاق خاکستری» (Grey Divorce) در ایران و جهان روندی رو به افزایش یافته است.

این نوع طلاق که در میان زوج‌های بالای ۶۰ سال رخ می‌دهد، پیش‌تر نادر و غیرمعمول بود، اما اکنون به یکی از چالش‌های نوظهور اجتماعی بدل شده است.

فشارهای اقتصادی، کاهش تاب‌آوری روانی، بیماری‌های مزمن، تغییر انتظارات فردی از زندگی زناشویی و انزوای اجتماعی از جمله عوامل کلیدی مؤثر در این روند هستند. پیامدهای این پدیده شامل افزایش افسردگی، کاهش امنیت مالی، انزوای اجتماعی و افت کیفیت زندگی سالمندان است.

این مقاله با استفاده از شواهد علمی و آمارهای ملی و بین‌المللی، ضمن بررسی ابعاد مسئله، راهکارهای عملی و سیاستی برای پیشگیری و مدیریت طلاق در سالمندی ارائه می‌دهد.

⸻

مقدمه

خانواده برای سالمندان نقشی حیاتی در حفظ سلامت روان، تأمین حمایت عاطفی و ایجاد امنیت اجتماعی ایفا می‌کند. با این حال، داده‌های رسمی نشان می‌دهد نرخ طلاق در گروه سنی بالای ۶۰ سال در ایران طی یک دهه اخیر رشد چشمگیری داشته است.

براساس آمار سازمان ثبت احوال کشور، سهم طلاق سالمندان از کل طلاق‌های ثبت‌شده از حدود ۲٪ در سال ۱۳۹۰ به بیش از ۵٪ در سال ۱۴۰۲ رسیده است (سازمان ثبت احوال کشور، ۱۴۰۲). این روند مشابه تحولات جهانی است؛ در ایالات متحده، نرخ طلاق سالمندان از سال ۱۹۹۰ تاکنون دو برابر شده است (Brown & Lin, 2012).

پدیده «طلاق خاکستری» در ادبیات بین‌المللی به‌عنوان نشانه‌ای از تغییرات فرهنگی، اقتصادی و جمعیتی مطرح می‌شود. با توجه به افزایش امید به زندگی و طول عمر، زوج‌ها ممکن است در سنین سالمندی نیز به دنبال بازتعریف کیفیت زندگی خود باشند، که گاهی به جدایی می‌انجامد.

⸻

عوامل مؤثر در رشد طلاق سالمندی

۱. فشارهای اقتصادی و معیشتی

• کاهش قدرت خرید مستمری‌بگیران و بازنشستگان

• هزینه‌های بالای درمان و مراقبت در سالمندی

• بیکاری یا از دست دادن فرصت‌های شغلی پاره‌وقت

۲. فرسودگی روانی و کاهش تاب‌آوری

• سال‌ها تعارض حل‌نشده و کمبود مهارت‌های ارتباطی

• اثرات تجمعی استرس و مشکلات خانوادگی

• کاهش انعطاف‌پذیری روانی با افزایش سن

۳. مشکلات جسمی و روانی

• بیماری‌های مزمن نظیر دیابت، مشکلات قلبی، آرتروز

• اختلالات روانی همچون افسردگی و اضطراب

• زوال شناختی و آلزایمر که روابط را تحت فشار قرار می‌دهد

۴. تغییرات فرهنگی و اجتماعی

• افزایش ارزش فردگرایی و استقلال شخصی

• تغییر نگرش به ازدواج و طلاق در نسل‌های جدید

• تأثیر رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی بر الگوهای زندگی

⸻

پیامدهای طلاق در سالمندی

• افزایش خطر افسردگی و خودکشی (WHO, 2021)

• انزوای اجتماعی و کاهش شبکه حمایت اجتماعی

• افت کیفیت مراقبت جسمی و روانی

• کاهش امنیت اقتصادی و افزایش فقر سالمندی

• آسیب به روابط بین‌نسلی و کاهش حمایت فرزندان

⸻

راهکارهای پیشگیری و مدیریت طلاق سالمندی

۱. حمایت‌های اقتصادی و معیشتی

• افزایش مستمری بازنشستگان متناسب با تورم

• ایجاد بسته‌های حمایتی مالی ویژه زوج‌های سالمند در بحران

• تسهیل دسترسی به خدمات درمانی و مراقبتی با هزینه کمتر

۲. آموزش مهارت‌های ارتباطی و حل تعارض

• طراحی دوره‌های مهارت زندگی ویژه سالمندان

• کارگاه‌های مشاوره زوجی در فرهنگسراها و خانه‌های سلامت

• استفاده از رسانه ملی برای آموزش روابط سالم در سالمندی

۳. گسترش خدمات مشاوره و روان‌درمانی سالمندان

• تأسیس «کلینیک‌های روان‌شناسی سالمندی» در مراکز بهداشت

• ارائه خدمات مشاوره رایگان یا یارانه‌ای برای زوج‌های سالمند

• آموزش روانشناسان و مددکاران اجتماعی در حوزه سالمندی

۴. تقویت پیوندهای اجتماعی و بین‌نسلی

• برگزاری رویدادهای خانوادگی و بین‌نسلی

• توسعه مراکز اجتماع‌محور و باشگاه‌های سالمندان

• برنامه‌های داوطلبانه برای مشارکت سالمندان در جامعه

۵. میانجی‌گری و مداخله قبل از طلاق

• راه‌اندازی مراکز «میانجی‌گری خانواده» در ثبت احوال

• حضور مشاوران خانواده در فرایند طلاق سالمندان

• ارائه بسته‌های آموزشی برای وکلای حوزه خانواده

⸻

جمع‌بندی و توصیه سیاستی

طلاق سالمندی پدیده‌ای چندعاملی است که برای کنترل آن، رویکردی چندبخشی و هماهنگ ضروری است. دبیرخانه شورای ملی سالمندان می‌تواند با ایجاد برنامه ملی پیشگیری از طلاق سالمندی، هماهنگی میان سازمان‌های دولتی، نهادهای مدنی و مراکز دانشگاهی را بر عهده گیرد.

تمرکز بر حمایت اقتصادی، آموزش مهارت‌های ارتباطی و دسترسی آسان به خدمات مشاوره‌ای می‌تواند نقش مهمی در کاهش این روند ایفا کند.

⸻

منابع

۱٫ سازمان ثبت احوال کشور. (۱۴۰۲). آمار ازدواج و طلاق به تفکیک گروه سنی. تهران: سازمان ثبت احوال.

۲٫ Brown, S. L., & Lin, I. F. (2012). The Gray Divorce Revolution: Rising Divorce Among Middle-Aged and Older Adults, 1990–۲۰۱۰٫ The Journals of Gerontology, Series B: Psychological Sciences and Social Sciences, 67(6), 731–۷۴۱٫

۳٫ World Health Organization (WHO). (2021). Mental health and older adults. Geneva: WHO.

۴٫ Amato, P. R., & Previti, D. (2003). People’s reasons for divorcing: Gender, social class, the life course, and adjustment. Journal of Family Issues, 24(5), 602–۶۲۶٫

۵٫ Cherlin, A. J. (2010). Demographic trends in the United States: A review of research in the 2000s. Journal of Marriage and Family, 72(3), 403–۴۱۹٫