ریشه های سالخوردگیِ ایرانیان!

سرعت کاهش باروری در نیمه دوم ١٣۶٠ و اوایل ١٣٧٠

اولین سرشماری عمومی نفوس در سال ١٣٣۵ اتفاق افتاد. طبق آن، سرشماری جمعیت ایران حدود ١٩میلیون نفر بود که در سرشماری سال ١٣٩۵ به حدود ٨٠میلیون نفر رسید. به عبارتی ساده‌تر، در بازه زمانی ۶٠ساله جمعیت ایران ۴,٢برابر شد. پس از انقلاب روند رشد جمعیتی افزایشی بوده، به‌طوری که در دهه ١٣۵۵-١٣۶۵ جمعیت ایران رشد ۴درصدی را به خود دید که در تاریخ کشور بی‌سابقه بود. هرچند در این بازه زمانی کشور شاهد مهاجران بسیاری به‌خصوص معاودین عراقی و پناهندگان افغانستانی هم بود، با این وجود، رشد طبیعی سالانه جمعیت به رقمی حدود ٣.٢درصد می‌رسد که میزان رشد بالای جمعیت را نشان می‌دهد.

رشد جمعیتی نگرانی بابت تامین نیازهای مختلف در سال‌های آتی را رقم زد تا جایی که دولت وقت در خرداد ١٣۶٧، سیاست تحدید موالید را اعلام کرد و متعاقب آن برنامه‌های تنظیم خانواده را به اجرا درآورد. تاثیر اجرای سیاست تنظیم خانواده در دهه‌های بعد موفقیت چشمگیری یافت تا جایی که سرعت کاهش باروری در نیمه دوم دهه ١٣۶٠ و اوایل دهه ١٣٧٠ به اندازه‌ای چشمگیر بود که تعبیر «انقلاب باروری» در مورد آن مصداق پیدا کرد. به این ترتیب، میزان کاهش تعداد موالید به همراه کاهش تعداد مرگ‌ومیر و افزایش امید به زندگی، متوسط رشد سالانه‌ جمعیت کشور را کاهش داد.

سال ١۴٧٩ ایران ۴٢میلیون جمعیت خواهد داشت

«سیدمحمد طباطبایی»، معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی ایران، اسفند ١۴٠١ گفته بود: «نرخ رشد جمعیت در سال ١۴٠١ به ٠,۶درصد رسید.» طباطبایی ٢۴اردیبهشت ١۴٠٢ هم اعلام کرده بود: «در صورت ادامه روند فعلی در سال ١۴٣٠ حدود ٣٠درصد جمعیت کشور سالمند خواهند بود، یعنی به‌ازای هر سه نفر یک سالمند خواهیم داشت.»

این در حالی است که مطابق آمار رسمی، تعداد متولدین دو ماه اول سال ١۴٠٢، برابر ١۴٢/١۶٨ نفر است که ۶٢۵٩ نفر کمتر از دو ماه مشابه سال ١۴٠١ است، به عبارتی با حدود ٣.۵درصد کاهش فرزندآوری مواجهیم. هرچند نتایج پیش‌بینی‌های سازمان ملل در سال ٢٠١٧ در مورد تحولات باروری نشان می‌دهد در هر سه سناریو (پایین، متوسط و بالا) تا سال ١۴٢٠سطح باروری ایران به سطح جانشینی افزایش نخواهد یافت و نرخ رشد جمعیت در هر سه سناریو کاهشی خواهد بود.

در سناریوی حد پایین در سال ١۴٠٩ نرخ رشد جمعیت ایران به حدود صفر می‌رسد و برمبنای سناریوی حد متوسط در سال ١۴٢٩ نرخ رشد جمعیت ایران منفی می‌شود. همچنین تغییرات حجم جمعیت ایران براساس سناریوهای سازمان ملل نشان می‌دهد در صورت ادامه روند کنونی کاهش باروری، بر اساس سناریوی حد پایین، جمعیت ایران تا سال ١۴٣٠ به حدود ٨٢میلیون نفر، در سال ١۴٣٩ به حدود ٧٧.۶ میلیون نفر و تا سال ١۴٧٩ به حدود ۴٢میلیون نفر کاهش خواهد یافت.

جهان درگیر بحران بی‌فرزندی است

سالخوردگی جمعیت، پدیده‌ای همه‌گیر در سطح جهان است. در این میان ژاپن هم از این مسئله مستثنا نیست. جمعیت ژاپن در دهه ٢٠٠٠میلادی رشد صفر درصدی را تجربه کرد. رشد جمعیتی که ١٠سال یعنی سال ٢٠١٠ روند کاهشی را در پیش گرفت تا جایی که طی سال‌های اخیر از روند کاهشی شتاب‌ بیشتری به خود گرفته است، به‌طوری که در بازه زمانی ٢٠٢٠ تا ٢٠٢١ جمعیت ژاپن کاهش ۶۴۴هزار نفری را تجربه کرد.

پیش‌بینی‌های جمعیتی در این کشور نشان از این دارد که ژاپن در میانه این قرن کاهش چشمگیری را در شاخص جمعیت تجربه خواهد کرد، البته طبق همین پیش‌بینی‌ها ژاپن در سال ٢٠۶۵ جمعیتش به ٨٨میلیون نفر تنزل می‌یابد. این مسئله به این معناست که جمعیت ژاپن در مدت زمان ۴۵سال گذشته با کاهش ٣٠درصدی روبه‌رو شده است.

براساس آمارها در چند سال اخیر در آمریکا تعداد مردان زیر ٣٠ سالی که تمایلی به برقراری رابطه منجر به ازدواج ندارند، سه برابر افزایش یافته و این روند با نسبتی تقریبا مشابه در کشور ژاپن هم دیده می‌شود. اتحادیه اروپا هم درخصوص پیری جمعیت وضعیت نگران‌کننده‌ای دارد تا جایی که طبق بررسی‌ها ١٠ کشور اروپایی تا سال ٢٠۵٠، ٢٠درصد از جمعیت خود را از دست خواهند داد.

این کشورها عمدتا در اروپای شرقی هستند. به عنوان نمونه بررسی‌ها نشان می‌دهد بلغارستان، لتونی، مولداوی، اوکراین، کرواسی، لیتوانی، رومانی، صربستان، لهستان و مجارستان تا ٢٠۵٠ نرخ رشد جمعیت منفی را تجربه خواهند کرد. در میان این کشورها بلغارستان شرایط بحرانی‌تر را تجربه می‌کند، البته لتونی در دهه‌های اخیر یک‌چهارم جمعیت خود را از دست داده است و در آینده هم همین روند کاهشی ادامه خواهد یافت. چنین کاهش جمعیتی حتی از کاهش جمعیت پس از جنگ جهانی دوم هم بیشتر است.

نگوییم پیری جمعیت

«نگوییم پیری جمعیت.» به گفته رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران جمعیت مبحثی آماری است، بنابراین از واژه سالخوردگی استفاده کنیم. پیری، عاملی بیولوژیکی و فردی است. بنابر نظر «محمد میرزایی»، جامعه‌ای که ١۵درصد جمعیتش بالای ۶۵سال باشد، جزو کشورهایی با جمعیت سالخورده به حساب می‌آید: «جامعه ایران تا سال ١۴٣٠ حدود ١۵درصد جمعیتش در بازه سنی ١۵ تا ۶۴ساله خواهند بود.» .

به گفته رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران، در دهه ۶٠ حدود ۴۶درصد جمعیت در بازه سنی زیر ١۵سال قرار داشتند، البته این عدد در سال ١۴٣٠ به ٢٠درصد خواهد رسید. در دهه ۶٠ جمعیت سالخورده هم در محدود ۴-۵درصد بود که در سال ١۴٣٠ به بالای ١۵درصد می‌رسد: «کاهش باروری در همه جوامع اتفاق افتاده است. به عنوان نمونه اروپا در اواخر قرن نوزدهم شاهد کاهش نرخ باروری بود، در حالی که کشورهای در حال توسعه این تجربه را در اواخر قرن بیستم داشتند.»

بالا رفتن سن ازدواج بیشترین تاثیر را در پایین‌آمدن نرخ ازدواج دارد

«در دهه‌های ۴٠،٣٠، ۵٠ و ۶٠ ما رشد انفجاری جمعیت را داشتیم.» به گفته رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران، نرخ ناخالص ناباروری باید از نرخ ناخالص مرگ‌ومیر بالاتر باشد تا نرخ رشد جمعیت منفی یا نزدیک به صفر نشود: «پیامد کاهش نرخ باروری، سالخوردگی جمعیت است. در دهه ۶٠ جمعیت ١۵ تا ۶۴ سال حدود ۵٠درصد بود که این رقم در سال ١۴٣٠ به حدود ۶٢ -۶٣درصد می‌رسد، یعنی رشد ١٢ تا ١٣درصد تجربه خواهد کرد.» بنابر نظر «میرزایی»، برنامه تنظیم خانواده سال ۴۶ شروع شد، اما به اهدافش نرسید: «در دهه اول انقلاب، نرخ باروری بالا رفت، به‌طوری که در سرشماری سال ۶۵ رشد جمعیت به ۴درصد رسید، یعنی فراانفجار جمعیتی.»

به گفته رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران، بخشی از رشد جمعیتی سرشماری ۶۵ مربوط به مهاجران افغانستانی و معاودین عراقی بود -هشت‌دهم رشد- رشد طبیعی این سرشماری سه‌ودو دهم بود.»به گفته «میرزایی»، اگر رشد جمعیتی به همان تناسب دهه ۶٠ پیش‌ می‌رفت، ما هر ٢٠سال شاهد دوبرابر شدن جمعیت بودیم: «اگر تمهیدات آن بازه زمانی نبود، ما امروز به جای جمعیت ٨۶میلیونی ایران شاهد جمعیت ١٧٠-١٨٠ میلیونی بودیم.» بنابر نظر رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران، برای رشد نرخ باروری باید تمهیداتی اندیشیده شود، همچون تسهیل ازدواج، گستردگی آموزش، اشتغال و مسکن: «باروری نکاحی در کشور بالای سه است، یعنی میانگین فرزندان کمتر از سه نیست. مشکل پایین‌بودن نرخ باروری به بالا رفتن سن ازدواج برمی‌گردد.»